به‌رغم فرموده خداوند در قرآن درباره مجبور نبودن انسان در دین‌ورزی (لااکراه في الدين)، چرا گمان می‌رود انسان به دین‌ورزی اجبار شده است؟

مقصود در اين نوشتار کوتاه، آزادي عقيده يا حق انتخاب دين و ايمان مذهبي و آزادي تغيير مذهب از ديدگاه اسلام است. انسان‌ها پیش از گزينش دين مختارند و این اختیار را اسلام تأييد می‌کند؛ زیرا گوهر دين و رکن بنیادین آن اعتقاد و عمل قلبي است که اجبار‌پذیر نیست و اکراه خارجي (فيزيکي) در آن راه ندارد. از ديدگاه اسلام انسان از دید تکوينی در داشتن يا نداشتن دين يا گزینش اين دين و آن دين آزاد است و چنان‌که اجبار و اکراه بر بي ديني يا گزینش دیگر اديان را نمي پذيرد، خودش نيز مردم را به اجبار، به اسلام در نمي‌آورد. شهيد مطهري با استناد به آيات قرآن و در توضيح آيه «لا اکراه في الدين قد تبيّن الرشد من الغي» نتيجه مي گيرد که خداوند مي گويد: دين و ايمان اجباري نيست، راه واضح است. من فقط از شما تفکر مي خواهم. اساساً ايماني که اسلام مي خواهد قابل اجبار کردن نيست، امکان اجبار ندارد. بنابراين، اسلام از پيروان خود پيروي بي‏دليل نمي خواهد بلکه بايستي از روي دلائل منطقي و دور از ابهام و پيچيدگي که فرا راه همگان قرار دارد، به مباني پايبند گردند و انتخاب دين زماني قابل قبول و ارزشمند است که در فضا و شرايطي آزاد صورت گيرد و ايمان به عنوان يک عمل اختياري بايد بر مبناي عشق و شور و محبت استوار باشد، نه تمکين مطلق و اجباري مردمان. يکي ديگر از چيزهايي که خودش طبعاً زور بردار نيست و چون زوربردار نيست موضوع اجباري در آن منتفي است، ايمان است. آنچه که اسلام از مردم مي خواهد ايمان است، نه تمکين مطلق، اعم از آن که ايمان داشته باشد يا ايمان نداشته باشند. آن بدرد نمي خورد و نمي تواند پايدار بماند، تا زور هست باقي است، زور که رفت آن هم منتفي مي شود به انتفاي علّت خودش. اما در مورد آزادي تغيير مذهب، کساني که بر مبناي اعتقادات اسلامي به توجيه و تحليل آن مي‏پردازند بلا فاصله با اين سؤال مواجه مي‏شوند که آيا در اسلام آزادي تغيير عقيده از اسلام به کفر پذيرفته شده است؟ و آنان که قصد بازگشت علني از اسلام را داشته باشند با هيچ گونه محدوديت و مضيقه اي روبه رو نمي شوند و مرتدّان از گزند عقوبت در امان مي مانند؟ بايد توجه داشت که ارتداد از موضوعاتي است که در اديان مختلف، به عنوان «جرم» شناخته شده است. در متون مقدس مسيحيت نيز فراوان از قتل کساني که دين را رها کنند سخن به ميان آمده است. فرقه هاي مختلف اسلامي نيز دربارة کيفر مرتد اتفاق نظر دارند. هرچند در شرايط و موارد آن اختلافاتي بين آنها وجود دارد ولي در اصل حکم و حتي مجازات قتل ترديدي ندارند. ولي در دهه هاي اخير برخي نويسندگان مسلمان به مناقشه در اين باره پرداخته و آن را مورد ترديد يا انکار قرار داده اند. البته اين تشکيکات را بدون تاثير از جريان فرهنگي مغرب زمين و نگاه جديدي که به آزادي عقيده و حقوق بشر وجود دارد نمي توان دانست. برخي از منکرين، احکام مرتد را متعارض با قرآن دانستند به اين دليل که هر حديث و روايتي چنانچه با قرآن به عنوان يک سند قطعي و دست اول در تعارض باشد اعتبار ندارد و لذا روايات را بر قرآن بايد عرضه کرد و با آن بايد سنجيد. بر اين اساس گفته اند احکام مرتد با آياتي از قرآن که آزادي عقيده را به رسميت مي شناسد مانند «لا اکراه في الدين» در تضاد است، و لذا نمي توان بر آن اعتماد نمود.دربارة مخالفت احکام مرتد با آية فوق بايد گفت درست است که معناي آيه شريفه بيان همين امر واقعي و تکويني است که گوهر دين قابل اکراه و اجبار نيست ولي اين به آن معنا نيست که هرکس حتي بعد از گزينش دين، در عمل بتواند هر منکري را انجام دهد و بگويد من آزادم و کسي حق ندارد مرا از راهي که انتخاب کرده ام بازدارد. اسلام با هرگونه توطئه عليه نظام و تجاهر به فسق با نهايت شدّت مخالفت مي کند، به عبارت ديگر بايد بين آزادي قبل از گزينش دين و آزادي بعد از گزينش دين فرق نهاد، زيرا کسي که اعمال و احکام يک دين را عمل نمي کند و يا مکتبي را ترک مي کند عملاً نسبت به آن اعلام بي اعتباري کرده و صلاحيت آن را براي سعادت بشر مخدوش معرفي مي کند و در نتيجه در اطمينان و اراده ديگر مؤمنان به آن آيين نيز خلل به وجود مي آورد و از اين نظر ورود و خروج حکم متفاوتي پيدا مي کند. نظير اين مسأله در بسياري از امور زندگي انسانها نيز اتفاق مي افتد. به عنوان نمونه، افراد آزادانه و با گزينش خود را به استخدام نيروهاي نظامي و انتظامي درمي‏آيند، اما بعد از مدتي از استخدام شدن و پذيرفتن آزادانة قوانين و مقرّرات حاکم بر نيروهاي مذکور، حق تخطّي از قوانين و مقررات را ندارند و نمي توانند به هر گونه اي که خواستند تصميم بگيرند. البته آنچه گفته شد در زمينة مسائل اعتقادي است. اما در مسائل علمي، سياسي و اجتماعي، مجاز بودن آزادي فکر در اسلام جاي بحث نيست. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه