اهمیت و نقش اساسى «رهبر» و «راهنما»، در ادامه حیات و پیشرفت جامعه، غیر قابل انکار است. انسان ها در تمامى دوران ها، نیازى اساسى به هدایت الهى دارند و خداوند نیز با انتخاب افرادى شایسته، این نیاز اساسى بشر را تأمین کرده است. بعد از پایان یافتن دوران نبوّت نیز، خداوند با انتخاب و تعیین افرادى شایسته و معصوم براى مقام امامت و رهبرى، به رفع این نیاز اساسى انسان ها و جامعه بشرى اقدام نموده است. این انتخاب الهى امرى ضرورى و لازم بوده و ترک آن، خلاف حکمت است ...

اهمیت و نقش اساسى «رهبر» و «راهنما»، در ادامه حیات و پیشرفت جامعه، غیر قابل انکار است. انسان ها در تمامى دوران ها، نیازى اساسى به هدایت الهى دارند و خداوند نیز با انتخاب افرادى شایسته، این نیاز اساسى بشر را تأمین کرده است. بعد از پایان یافتن دوران نبوّت نیز، خداوند با انتخاب و تعیین افرادى شایسته و معصوم براى مقام امامت و رهبرى، به رفع این نیاز اساسى انسان ها و جامعه بشرى اقدام نموده است. این انتخاب الهى امرى ضرورى و لازم بوده و ترک آن، خلاف حکمت است ... . اما آنجا که نبوّت به پایان رسیده و رسالت پیامبران خاتمه مى یابد، از دیدگاه مکتب تشیع، رهبرى و هدایت معصوم، همچنان انسان ها را در پناه خود مى گیرد. این بار نه با حضور که با ختم نبوّت، پیامبرى مبعوث نخواهد شد ؛ بلکه با حضور امام معصوم(1). شیعه براى تضمین ادامه و استمرار دقیق و درست راه انبیا، رهبرى معصوم را دوران ختم نبوّت از ضروریات مى داند. به انکار همین اصل است که هرگز حاکمیت هیچ غاصب و ظالمى را به رسمیّت نشناخته، مبارزه با آنان را از اهمّ وظایف و فرایض خود شمرده است... بر این اساس بعثت پیامبران و نزول وحى، بدین منظور بوده که انسان را از اسارت و ستم جبّاران، فراعنه، امپراتوران خونریز، پادشاهان ستمگر و... رها ساخته، با در هم ریختن بناى فرمان روایى کسراها و قیصرها، از تسخیر و استثمار انسان، به وسیله انسان جلوگیرى کند.ضرورت وجود حجت، پس از پیامبر(ص) و امتداد آن تا عصر حاضر و آینده از چند راه ثابت مى شود :  1. ابدى بودن دین اسلام  دین مبین اسلام، خاتم ادیان بوده و تا بشر وجود دارد، این دین نیز وجود دارد : «وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً»(2) ؛ «اسلام را براى شما [به عنوان ] آیینى برگزیدم» و «حلال محمدِ حلالُ الى یوم القیامة و حرامُهُ حرامُ الى یوم القیامة»(3) و این دین در بقا (ابدى بودن) و جریان خود به نگهبان و گرداننده نیازمند است و پیوسته افراد شایسته اى (دانا و معصوم) مى خواهد که معارف و قوانین الهى را به مردم برسانند (البته به طور کامل و صحیح). پس بقاى اسلام به وجود امام معصوم در تمامى نسل ها و عصرها، بستگى دارد و تأمین این نیاز بر خداى بشر ممکن است ؛ لذا این نیاز باید تأمین شده باشد. اگر در این دوران، امام زنده و ناظر بر اعمال امّت در کار نباشد، نظام احسن بودن هستى و همین طور کمال مطلق بودن بدون ذات احدیت و برهان لزوم دستگیرى انسان ها و هدایت بشر - که در پیامبران مطرح است - خدشه دار مى شود. پس از زمان رحلت پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله - که خاتم الانبیاء است - تا قیامت آخرین دین، اسلام است و تا زمانى که دنیا برپا است، تکلیف وجود دارد و مکلّفان باید طبق حجّت هایى که خداى متعال بر آنان قرار داده است، دستورات او را اطاعت کنند. از طرفى مکلّفان باید احکام خود را از امام و پیشوایى بگیرند که معصوم باشد و زمین هیچ وقت خالى از این حجّت معصوم نیست. پس آفرینش انسانِ مکلّف، بدون وجود انسان کامل معنا ندارد ؛ چه اینکه امام على علیه السلام مى فرماید : «زمین هیچ گاه از حجّت خالى نیست حجّت خدا یا ظاهر است و آشکارا و یا غائب است و پنهان...(4)». از این رو همواره باید انسان کامل، در زمین وجود داشته باشد و از آنجا که شرایط جهان به جایى مى رسید که حاکمان و مردمان، حضور امام معصوم در جامعه را برشناختند ؛ تنها راه وجود انسان کامل در زمین و کشته شدن وى، غیبت او بود و با آماده شدن شرایط و انسان هاى منتظر، امام غایب ظهور خواهد کرد تا مردم را به کمال برساند.  2. فطرى بودن مکتب و نیاز دائمى فطرت بشرى به هدایت و رهبرى : دین مبین اسلام، یک دین فطرى است. در آیین فطرى براى پاسخ به نیازهاى انسان، بهترین راه ها پیش بینى شده است. لذا ممکن نیست که براى نیاز فطرى «لزوم زمامدار و سرپرست» - که مسئله اى بسیار مهم در سرنوشت انسان ها مى باشد و در فطرت آنها ریشه دارد - طرحى ارائه نشده باشد و این نیاز مسکوت مانده باشد.  3. اهمیت دادن اسلام به همه مسائل زندگى (چه کلى و چه جزئى) : خدایى که در آفرینش آدمى، از جزئى ترین مسائل هم دریغ نکرده و همه نیازهاى زندگى را تأمین نموده است تا آنجا که مثلاً بر بالاى چشم ابروهایى رویانده که عرق شور و تلخ پیشانى، چشم هاى آدمى را نیازارد و... آیا چنین خدایى ممکن است جامعه انسان ها را پس از آخرین پیامبر خویش، بى راهبر بگذارد؟ آیینى که رهنمودهاى خود را درباره جزئى ترین مسئله بیان کرده و از آداب و مستحبّات خفتن و برخورد با اشخاص، نشستن بر سفره غذا، راه رفتن و... سخن گفته است ؛ آیا تصوّر مى رود که از موضوع جانشینى و خلافت بعد از آخرین پیامبرش سرباز زده و مردم را حیران گذاشته باشد؟  4. واسطه فیض : باید در میان بشر همواره فرد کاملى موجود باشد که تمام کمالات انسانى ممکن در او به فعلیت رسیده و در ضمن با عالم ربوبى ارتباط داشته باشد (تا ارتباط بین عالم غیب و نوع انسان مخفوظ بماند) که اگر چنین برگزیده اى در میان بشر نباشد ؛ حرکت تکاملى افراد بى غایت و بدون هدف خواهد بود. بر اساس آیات قرآنى (آیات 30 و 213 سوره بقره)، پروردگار در نظام خلقت و نیز نظام قانون گذارى و دیانت، ائمه و حجت هاى خودش را خلیفه روى زمین قرار داد و آنان را مجراى بهره ورى ها و فیض عام و خاص براى مردم ساخت و تمام اسماى الهى را به ایشان آموخت «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها»(5) تا اینکه به اذن او، همچون خودش در همه چیز تصرّف و دخالت کنند و با جانشینى خویش و عهده دارى امور زمین و مردم شدند و چنین است که اگر حجّت و خلیفه خدا در زمین نباشد، خاک هستى مردم را در خود خواهد کشید. باید دانست که خداوند متعال، با اسما و صفات عالیه اش، همه چیز و همه پدیده ها را آفریده و خود عهده دار تمام امور آنها است. هستى همه آنها وابسته به او است و هرگونه اراده کند، در آنها دخل و تصرّف مى کند... اما بناى ذات مقدّسش بر این است که امور خلقت مادى را، فقط از طریق اسباب مادى - و بدون دخالت مستقیم و یا بى واسطه - اداره کند و از جمله اسباب براى اصلاح امور ظاهرى و باطنى مردم، پیامبران و جانشینان آنان - به خصوص امامان معصوم - هستند. امام صادق علیه السلام مى فرماید : «خداوند ناپسندى و ناخوش مى دارد که امور عالم را جز با اسباب و وسایط اداره کند ؛ از این رو براى هر چیزى سببى قرار داده است و براى هر سبب گسترده و میدان قدرت و نفوذى قرار داده و براى هر نشانه اى، پشتگاه و راه ورودى گویا - و خواننده به حق - مقرر فرموده است. هر که او را بشناسد - و به رسمیت بپذیرد - خدا را شناخته و هر که او را انکار کند، خدا را انکار کرده است. آن بارگاه و راه ورود، رسول الله و ما هستیم(6)». پس اگر امامان معصوم - و در عصر حاضر امام زمان(عج) - عناصرى خاکى نبودند و امور عالم خلقت - از جمله زمین و ساکنان آن - را بر عهده نمى گرفتند ؛ امور زمین و مردمش از هم مى پاشید. بنابراین باید واسطه بین آفریننده و پدیده هاى مادى، کسى باشد که داراى خلقت مادى و جسمانى و علاوه بر آن داراى درجه اى از شرافت معنوى باشد که شایستگى ارتباط بین آفریننده و آفریدگان را احراز کند و چنین افرادى جز خلفاى ذات مقدس پروردگار (پیامبران و جانشینان آنان) کسى نمى تواند باشد.  5. اتمام حجّت : اگر رهبرى معصوم در هر دورانى و در میان و نسل از نسل هاى بشر نباشد ؛ چه بسا مردم گمراه، گمراهى و فساد خود را معلول نبودن این رهبر بدانند. از این رو براى همیشه، خداوند باید امامى یا امامانى معصوم در جامعه معیّن کرده باشد تا حجّت را بر مردم اتمام کند و بهانه اى براى منحرفان باقى نماند «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ»(7). در روایتى از امام باقرعلیه السلام فرموده است : «اِنّ الحجّة لا تقومُ للّه عزّوجل عل خلقهِ الّا بالامام حتّى یعرفونه(8)» ؛ «حجّت خدا بر خلقش تمام نشود، مگر به وجود امامى زنده که مردم او را بشناسند».  6. قانون هدایت عمومى  این قانون، اقتضا مى کند بعد از پیامبر، امام و رهبرى معصوم باشد که کارهاى پیامبر را ادامه دهد ؛ با این تفاوت که دیگر به امام وحى نمى شود. در هستى یک سلسله قوانین غیرقابل قابل تغییر وجود دارد (مانند قانون هدایت عمومى) که بر اساس آن، خداوند همه موجودات را به سمت کمال وجودیشان، راهنمایى و هدایت مى کند... در بین موجودات انسان، علاوه بر هدایت تکوینى، نیازمند هدایت تشریعى است و این هدایت، به وسیله پیامبر اکرم ابلاغ شده است و از آنجا که لازم است، هدایت مستمر باشد و نسبت به نسل هاى بعدى نیز ادامه یابد، باید بعد از پیامبر اکرم، افرادى مسئولیت هدایت مردم و توضیح و تبیین شریعت و مسائل دینى را بر عهده بگیرند. چنین اشخاصى، جز امامان معصوم نخواهند بود و اگر آنان وجود نداشته باشند، به هدایت تشریعى، خلل وارد شده و این باعث نقض در قانون هدایت عمومى است (در حالى که قانون هدایت قابل نقض نیست). به این جهت در هر عصر، وجود امام زنده جهت هدایت مردم، ضرورى و لازم مى باشد. حضرت على علیه السلام در خطبه اى، به این مهم چنین اشاره فرموده است : پروردگارا! تو خود گواهى که اهل زمین را از داشتن حجّتى از ناحیه تو - که آنان را به دین هدایت کند و علم الهى را به ایشان بیاموزد و حجّت از تمامیت نیفتد و پیروان اولیایت بعد از اینکه به وسیله پیامبران، هدایتشان کردى، گمراه نشوند - گریزى نیست. این حجّت تو یا در میان مردم، ظاهر و براى آنان آشنا است - اما از او اطاعت نمى کنند - و یا از دید مردم پنهان و منتظر زمان ظهور است. زمانى که مردم در صلح و آرامش هستند، اگر وجود حجّت از نظر آنان غایب باشد، دانش و منش او به دل هاى مؤمنان مى رسد و ایشان به آن عمل مى کنند(9)».  7. تفسیر و تبیین قرآن  قرآن به تنهایى - بدون تفسیر - کافى نیست ؛ چون مسائل کلّى آن، نیازمند تفسیر و تحلیل است. و وحى فقط با وحى تفسیر مى شود. تفسیر وحى، به «علم و عصمت» نیازمند است و انسان با بینش مجدد خویش، قادر به تفسیر کلام الهى نخواهد بود. پس وجود یک امام آگاه و معصوم در میان هر نسلى ضرورى و قطعى است. امام معصوم، مفسّر، مجرى (اجرا و عملى کننده دستورات قرآن) و حافظ (نگهدارنده از تحریف و سوء استفاده به نام مکتب و دین) قرآن الهى است. از این رو در احادیث، امامان معصوم به عنوان همتاى قرآن یاد شده اند و امّت به واسطه پیروى از قرآن و امامان (هر دو باهم)، از گمراهى نجات مى یابند(10). این مسئله به روشنى در «حدیث ثقلین» بیان شده است : «انّى قد ترکتُ فیکم الثقلین، ما اَن تَمَسَّکتُم بِهما کُن تضلّوا بعدى... کتابُ الله حبلُ مهدودُ من السماء الى الارض و عترتى اهل بیتى. الأ وانّهما لَن یقترقا حىّ یروا علىّ الحوض(11)» ؛ «من در میان شما دو شى ء گران بها گذاشته ام که تا وقتى به آنها چنگ زنید، هرگز پس از من گمراه نشوید... [یکى ] کتاب خدا که ریسمانى است از آسمان به زمین کشیده و متصل و [دوّمى ] عترت و خاندان من... بدانید که این دو هرگز از هم جدا نشوند تا بر لب حوض نزد من آیند». از این حدیث، استفاده مى شود که قرآن و اهل بیت، همیشه همراه یکدیگر بوده و جدایى ناپذیراند. از این رو باید همیشه امام زنده اى در هر زمان، در کنار قرآن وجود داشته باشد تا مضمون حدیث تحقّق یابد. همچنین پاسدارى و صیانت از قرآن آیین خدا مى طلبد که همیشه امام زنده اى وجود داشته باشد.  براهین و استدلال هاى یاد شده، در مورد امام مهدى(عج) نیز صادق است و ضرورت «وجود» و «امامت» او را اثبات مى کند. این دلایل اقتضا مى کند که باید امام زنده اى در این زمان وجود داشته باشد تا مسئله فیض رسانى، هدایت بخشى و... پابرجا باشد. علاوه بر دلایل یاد شده، در روایات «ضرورت امامت حضرت مهدى» علیه السلام بیان شده است ؛ از جمله : 1. از امیرمؤمنان علیه السلام نقل شده است : «زمین هیچ گاه، از حجتى که به اقامه امر خدا قیام کند، خالى نیست : یا آشکار است و مردم او را مى شناسند و یا در شدّت و سختى و مخفى از دیدگان مردم،....... اداره اهل زمین است ؛ تا حجت هاى الهى و آیات پرودگار در مسیر حق دوام یابد و نتیجه زحمات آنان، به هدر نرود (لئلّا تبطل حجج الله و بیّنانه)(12)». 2. از امام حسن عسکرى علیه السلام درباره این کیفیت یا صحّت این خبر سؤال شد که : «زمین هیچ گاه از حجّت خدا بر خلقش خالى نیست ؛ هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است». سپس امام فرمود : این مطلب حق است ؛ همان طور که وجود آتش [و جهنّم ] حقّ است. پس از آن حضرت سؤال شد : «اى فرزند رسول خدا! حجّت و امام بعد از شما کیست؟ فرمود : فرزندم محمد ؛ او امام و حجّت بعد از من است. هر که بمیرد و او را نشناسد، به مرگ جاهلى مرده است...(13)». 3. امام صادق علیه السلام از حضرت على نقل مى کند : «بدانید که زمین از حجّت خداى عزّوجل خالى نیست ؛ اما به واسطه ستمگرى ها و جهالت هاى مردم، خداوند دیدگانشان را از مشاهده او فرو بسته است و اگر زمین لحظه اى از حجّت خدا خالى باشد، نظامش در هم ریخته و اهلش را در خود فرو خواهد برد. امّا حجّت خدا، مردم را مى شناسد ؛ ولى مردم او را نمى شناسند ؛ همان گونه که حضرت یوسف، مردم (برادرانش) را شناخت و آنها او را نشناختند(14)». بر اساس این روایت و سایر احادیث روشن مى شود که : 1. وجود حجّت خدا در تمامى زمان ها، ضرورت دارد و در این عصر، حجّت او، حضرت مهدى علیه السلام است. 2. اگر امام مهدى علیه السلام نباشد، مؤمنان از راه راست و حقیقت گمراه و منحرف مى شوند و از رسیدن به کمال باز مى مانند. 3. اگر امام مهدى علیه السلام نباشد، زمین اهلش را فرو مى برد و آسمان برکات خود را نازل نمى کند. حال ممکن است کسى بهانه بیاورد و چنین روایاتى را نپذیرد و وجود امام مهدى علیه السلام را انکار کند! در اینجا مى توان به دلایل عقلى استدلال کرد و از طریق برهان هاى مختلف (چون برهان لطف، برهان فطرت، برهان علّت غایى، برهان واسطه فیض و برهان عنایت) وجود امام مهدى علیه السلام را اثبات نمود. در اینجا به بیان مهم ترین این برهان ها (برهان لطف) مى پردازیم.  برهان لطف  دانشمندان و متکلّمان شیعه، نبوّت و امامت را از طریق قاعده لطف ثابت و حتّى واجب مى دانند. بر اساس این قاعده عقلى، بر خداوند واجب است که از راه لطف و رحمت بر بندگان خود پیامبران و امامانى را در میان بندگان گسیل دارد تا راه و رسم صلاح و سعادت در معاد و معاش را به آنان بیاموزند و آنان را به مصالح و مفاسد اعمال زشت و زیباى خود، آگاه و هوشیار سازند. خواجه نصیر الدین طوسى مى نویسد : «امام لطف است و بنابراین نصب او، بر خداوند به منظور تحصیل غرض واجب است». خواجه در وجوب لطف مى گوید : «لطف واجب است ؛ چون غرض [تکلیف ] به وسیله آن حاصل مى شود(15)». بر اساس این استدلال، شکل منطقى قاعده لطف چنین مى شود : نصب امام لطف است ؛ لطف بر خداوند واجب است ؛ پس نصب امام بر خداوند واجب است. از نظر علّامه حلّى، لطف چیزى است که مکلّفان به تکلیف الهى را به طاعت نزدیک مى کند و از گناهان دور مى سازد و در این نزدیک سازى به طاعت و دور نگه دارى از معصیت، به هیچ وجه، نه تمکین در کار است و نه الجا و الزام(16). به هر حال مفهوم قاعده لطف این است که مکلّفان، نمى توانند تمام تکالیف شرعى و عقلى خود را بدون امام درک کنند و انجام دهند. بنابراین هرگاه رهبرى عالم و عادل داشته باشند! بیشتر ممکن است که به واجبات قیام و از چیزهاى قبیح اجتناب نمایند. به نظر شیعه، چنین استدلالى ضرورى عقل هر عاقلى است و نصب و تعیین و وجود چنین امامى منحصراً از جانب خداوند است(17). قاعده لطف اقتضا مى کند که رئیسى، در میان مردم باشد ؛ رئیسى که نمى تواند نسبت به جامعه بى تفاوت باشد که اگر همه جامعه به بیراهه رفتند، آنها را هدایت کند و مگذارد که امت اجتماع بر باطل کنند ؛ زیرا اختلاف بشر همیشگى است. پس باید یک میزان حق و باطل باشد که لااقل امت، بر باطل اتفاق نکنند! چنان که امام صادق علیه السلام مى فرماید : «همانا خداوند متعال جلیل تر و عظیم تر از آن است که زمین را بدون امام رها کند(18)». خواجه نصیرالدین طوسى نیز توضیح مى دهد که : «در نزد خردمندان روشن است که لطف الهى - پس از فرستادن پیامبرصلى الله علیه وآله - منحصر است در تعیین امام و وجود امام، به خودى خود لطف است از سوى خداوند و تصرّف او در امور، لطفى دیگر است و غیبت او (امام مهدى) مربوط به خود ما است(19)». بر اساس این قاعده، وجود امام - گرچه از دیدگان مردم غایب است - داراى الطافى است که به بعضى از آنها اشاره مى شود : الف. حراست از دین خداوند ؛ بر اساس بعضى از بحث هاى علمى (در اصول فقه و...)، اگر فرض شود امت به حکمى که خلاف حکیم واقعى است، اجتماع کنند و دلیلى از کتاب یا سنّت بر حکم واقعى وجود نداشته باشد تا توسط آن شبهه از بین برود و واقعیت روشن گردد ؛ مقتضاى قاعده لطف نسبت به آن حکم، این است که بر خداوند متعال واجب باشد تا به وسیله امام عصرعلیه السلام حکم حق را اظهار فرماید (یا مباشراً و یا توسط اشخاصى که مورد وثوق حضرت هستند). شریعف العلما مى گوید : قطعاً وجود امام در زمان غیبت لطف است که از جمله الطاف او، حفظ شریعت و ردّ اتفاق کنندگان بر باطل و ارشاد آنها به سوى حقّ است. ب. تربیت نفوس مستعدّ ؛ بر خلاف تصوّر عده اى که گمان کرده اند، رابطه امام با مردم در زمان غیبت به طور کلّى قطع مى شود ؛ حق این است که در عصر غیبت، رابطه آن حضرت به طور کلّى قطع نشده ؛ بلکه بر اساس روایات، عده اى از نفوس قابل و مستعدّ، از نور وجود آن حضرت استفاده برده و [عده اى دیگر] به حقّ گرویده اند. هائرى کربن مى گوید : «به عقیده من، مذهب تشیّع تنها مذهبى است که رابطه هدایت الهى، بین عالم انسانیت و خداوند را به طور مداوم حفظ کرده و ولایت را به طور زنده تا روز قیامت ثابت و مستمرّ نگه داشته است... ولایت - که رابطه هدایت و تکمیل است - بعد از رسول خدا بین انسان و خداوند قطع نیست». ج. سبب بقاى مذهب ؛ اعتقاد به وجود امام و رهبر ولو از نظرها غایب باشد - اثر عمیقى در جوامع دینى دارد ؛ زیرا با اعتقاد به وجود او، به دستوراتش عمل خواهد شد... جامعه شیعى با اعتقاد به وجود امام براى خود، هیچ گاه احساس غربت نکرده ؛ بلکه دائماً در انتظارى سازنده به سر مى برد که این خود در بقاى مذهب و مکتب، بسیار مؤثر است(20). ...................) Anotates (.................1) یحیى یثربى، فلسفه امامت، ص 13و14.2) مائده (5)، آیه 3.3) اصول کافى، ج 1، باب 4، ح 19.4) اصول کافى، ج 1، (باب اَن الارض لا تَخلو من حجة).5) بقره(2)، آیه 31.6) بحارالانوار، ج 2، ص 90، ح 15.7) انعام (6)، آیه 149.8) بحارالانوار، ج 23، ص 30، ح 47.9) اثبات الهداة، ج 3، ص 363، ح 112.10) نگارنده : م، حکیم، اصول عقاید، ج 2، ص 155-158 ؛ على سعادت پرور، ظهور نور (الشموس المضیئه)، ص 31-35.11) بحار الانوار، ج 23، ص 106، ح 7 ؛ کنزالعمال، ح 870و873.12) اثبات الهداة، ج 3، ص 462ح 109.13) همان، ص 482، ح 189.14) همان، ص 532، ح 463.15) رساله امامت، ص 135.16) علامه حلّى، کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد، ص 444.17) داود ضرحى، نظام سیاسى و دولت در اسلام، ص 178و179.18) بصائرالدرجات، ص 485، ح 3.19) کشف المراد، ص 285.20) رک : وجود امام مهدى در پرتو عقل، ص 21-30. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه