۱ . فقها مى گویند: نماز قضاى پدر، بر پسر بزرگ، واجب است؛ آیا این حکم، منافات با آیه A}«وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى »{A ندارد؟ چرا باید گناه و تکلیف پدر را پسر بزرگ بر دوش بکشد؟۲ . چرا این مسئله بر بقیه فرزندان (پسر و دختر) یا بر همه به صورت مشترک، واجب نشده است؟۳ . چرا انجام نماز و روزه قضاى مادر، بر فرزندان، واجب نشده است؟
« وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرى وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَهٌ إِلى حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَىْ ءٌ وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبى . . . » 1 « و هیچ باربر دارنده اى ، بار ( - ( گناه ) - ) دیگرى را برنمى دارد و اگر گران بارى ( - ( دیگرى را به یارى ) - ) به سوى بارش فراخواند ، چیزى از آن برداشته نمى شود هر چند خویشاوند باشد » . اصل وجود این مسئله را مى پذیریم یعنى فقها فتوا داده اند که پدر در صورتى که به جهت عذرى نتوانسته نمازش را به جا آورد ، پس از مرگش ، بر پسر بزرگ تر او واجب است که انجام دهد حتى بیشتر فقها فرموده اند : در صورتى که پدر از روى نافرمانى یا به خاطر مرض و سفر ، نتوانسته نماز و روزه اش را انجام دهد ، بنا بر احتیاط واجب ، پسر بزرگ تر باید آن را قضا کند . 2 برخى مى گویند : این مسئله فقط در صورتى است که پدر ، نمازهاى خود را از روى بى مبالاتى ترک نکرده باشد امّا این نظر مورد قبول همه فقها نیست و در فرض مذکور نیز بسیارى از علما فرموده اند که پسر بزرگ تر بنا بر احتیاط واجب ، باید آن نمازها را نیز به جا آورد . آن چه مهم است ، درک فلسفه این حکم در حد توان تعقل ما انسان هاست در نتیجه ، مى گوییم : در صورتى که پدر از روى بى مبالاتى نماز را ترک نکرده باشد ، بلکه به علت مریضى یا فراموشى ، این اتفاق افتاده باشد ، خیلى جاى سؤال نیست زیرا اداى چنین نمازى براى پدر ، قطعاً جبران آن همه زحمت و حق پدر است . اشکال عمده ، صورتى است که پدر از روى عمد و بى مبالاتى ، نماز را ترک کرده باشد که در این صورت ، مى گوییم : این مسئله ، یک تکلیف بر پسر بزرگ تر است نه رفع تکلیف از پدر تا گفته شود چرا وظیفه پدر را پسر باید بر دوش بکشد ؟ بنابراین ، پدر که از روى بى مبالاتى ، نمازش را ترک کرده ، در روز قیامت ، مؤاخذه و عذاب مى شود و او نیز مانند بقیه مردم ، در برابر اعمال خود ، مسئول مى باشد و حتماً بازخواست مى شود و مورد عقوبت شدید واقع خواهد شد حتى اگر پسر وى نمازهاى او را به جا آورد زیرا این نماز ، ربطى به آن نماز ندارد . آن نماز ، تکلیف پدر بود که به جا نیاورده بود و این نماز ، تکلیف پسر است مانند بقیه تکالیف پسر . اگر از اول ، خداوند به جاى هفده رکعت ، سى و چهار رکعت نماز را در شبانه روز بر پسر بزرگ واجب مى کرد ، آیا جاى اعتراض داشت ؟ بنابراین ، در قبال انجام این عبادت ، خداوند ، به پسر ، ثواب و اجر عنایت مى کند پس پسر ، گناه پدر را بر دوش نمى کشد . البته همان طور که انجام خیرات و صدقه دادن به نیت والدین ، در حق آنها مؤثر است ، اداى نماز و روزه قضا نیز از باب فضل الهى ، بى تأثیر در وضع آنها در برزخ و قیامت نیست ولى این قضیه ، مسئله دیگرى است و هیچ گاه به طور کامل ، جاى نمازهاى پدر را نمى گیرد . اما این که چرا خداوند این تکلیف را بر دوش پسر گذاشته ، علت ها و حکمت هاى گوناگونى مى تواند داشته باشد که به تعدادى از آنها اشاره مى کنیم : . 1 به جهت فرهنگ سازى احترام به والدین و فهماندن ارزش آنها این دستور اسلامى ، نمایان گر عظمت و ارزش پدر و مادر است که در هیچ مکتبى جز اسلام ، مورد توجه واقع نشده است . از این رو ، قرآن کریم بعد از عبادت خداوند ، احسان و احترام به پدر و مادر را مورد تأکید قرار مى دهد و مى فرماید : « وَقَضى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً » 3 « و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر ( - ( خود ) - ) احسان کنید » . احسان پسر بزرگ تر به پدر و مادر بعد از مرگ ، در شمار مهم ترین و محبوب ترین چیزها نزد خداوند است . خداوند بعد از دستور به توحید که شالوده خلقت و هدف نهایى است ، به احسان به پدر و مادر دستور مى دهد که این امر ، نشان دهنده اهمیت و اولویت احسان فرزندان نسبت به پدر و مادر مى باشد . . 2 به جهت فرهنگ سازى مدیریت پسر بزرگ تر نسبت به خانواده به همین جهت در ارث نیز سهم او از بقیه متمایز است و در مقابل این تکلیف ، پسر بزرگ تر از ارث بیشترى برخوردار مى گردد یعنى اموال اختصاصى پدر ، مثل انگشتر ، اسلحه ، وسیله سوارى و . . . به پسر بزرگ مى رسند که در فقه اسلامى از آنها به « حبوه » تعبیر شده است و این حکم ، امروزه نیز جریان دارد البته ثوابى که از ناحیه انجام آن نمازها و روزه ها به وى مى رسد ، بسیار زیادتر از آن است که با ارزش آن ارث مازاد ، مقایسه گردد . وقتى خداوند مى خواهد مدیریت شخصى را جا بیندازد و فرهنگ سازى کند ، تکلیف بیشترى نیز بر دوشش مى گذارد تا مدیریت او ، توجیه پذیر باشد H « رئیس القوم ، خادمه » E . . 3 به جهت اهمیت نماز و روزه و عدم رضایت خداوند نسبت به ترک آنها چه در صورت سهوى و چه در صورت عمدى یعنى نماز و روزه آن قدر براى شارع مقدس مهم هستند که براى انجام آنها و فهماندن این اهمیت ، چنین احکامى را وضع کرده است به طورى که حتى اگر انسان براى وضو ، آب نداشته باشد و براى تیمم نیز هیچ چیزى که تیمم بر آن صحیح است ، وجود نداشته باشد ( فاقد طهورین باشد ) باز فقها طبق روایات مى فرمایند : چنین شخصى نماز را ترک نکند و هرگاه امکان تحصیل طهارت برایش مهیا شد ، با وضو مجدداً آن نماز را اعاده کند یعنى خداوند ، راضى به ترک نماز ، حتى براى انسان بى طهارت نیست . چرا این مسئله بر بقیه فرزندان ، واجب نشده است ؟ اگر نماز و روزه قضاى پدر بر همه فرزندان واجب مى شد ، ممکن بود این مسئله مانند میراث مالى ، مورد اختلاف ورثه گردد و در نتیجه ، منجر به ترک آن شود . علاوه بر این ، پر رنگ کردن مدیریت پسر بزرگ بعد از فوت والدین ، مسئله مهم و حائز اهمیتى است و عدم وجوب آن بر دختران با توجه به عذرهایى که دارند ، نوعى تخفیف در حق آنان است . درباره مادر نیز پاسخ این است که اکثر فقها در این مسئله بین مادر و پدر فرقى نگذاشته اند و نماز و روزه قضاى مادر را نیز بر پسر بزرگ تر واجب مى دانند که براى اطلاع بیشتر ، مى توان به رساله هاى عملیه مراجع تقلید ، مراجعه کرد . نکته مهم : پسر بزرگ تر مى تواند از ثلث میراث پدر و مادر ، قبل از تقسیم آن ، هزینه خواندن نماز و اداى روزه را جدا کند و شخص دیگرى را براى انجام آن ، اجیر نماید و بدین سان ، اگر مقدار آن زیاد باشد ، مشکلى براى پسر بزرگ پیش نخواهد آمد . ( 1 ) فاطر ( 35 ) ، آیه . 18 ( 2 ) . ک : توضیح المسائل مراجع ، مطابق با فتاواى دوازده نفر از مراجع معظم تقلید ، قم : انتشارات اسلامى ، ج 1 ، ص 789 ، م . 1390 ( 3 ) اسراء ( 17 ) ، آیه . 23