نقش روزه در سلامت انسان از اهمیت بسزایی برخوردار است و در روایات اسلامی از آن به عنوان بزرگترین نعمت یاد شده است و بسیاری پزشکان و صاحب نظران به فواید آن پرداخته اند. 1-روزه در روایات اهل بیت : در احادیث پیامبر (ص)‌ و اهل بیت (ع) بر آثار روزه به‌ ویژه آثار معنوی آن تأکید شده است:عن النبی (ص): صوموا تصحواروزه بگیرید تا سالم باشید. در جایی دیگر حضرت می فرماید: روزه بدن و روح انسان را آباد می سازد، در روزه آن قدر فایده هست که قابل شمارش نیست . 2ـ روزه موجب تقویت اراده و قوای روحی انسان در این رابطه برخی از پزشکان می‌نویسند: از طرفی دیگر روزه می‌تواند تأثیرات نیکویی بر روح انسان نیز داشته باشد که به صورت رقت احساس و عواطف، خیرخواهی، دوری از جدل و درگیری و دشمنی با دیگران ظاهر می‌شود. روزه‌دار احساس می‌کند روحی متعالی و فکری بلند دارد 3ـ تأثیر مثبت روزه بر بیماری‌ها برخی از پزشکان نوشته‌اندکه امروزه تأثیر مثبت روزه بر بسیاری از بیماری‌ها به اثبات رسیده است. مهمترین این بیماری‌ها عبارتند از : * امراض دستگاه گوارش از قبیل التهاب حاد معده. * چاقی * تصلب شرایین، بالا رفتن فشار خون و خناق سینه. * آسم. * اختلالات روانی و اخلاقی. 4ـ تأثیر روزه در پیشگیری از بیماریها: برخی از پزشکان می‌نویسند: روزه برنامه‌ای است برای نظام بخشیدن به ابعاد مختلف زندگی به صورت ادواری که در آن انسان‌های مؤمن خود را ملزم می‌دانند سالی یک ماه به آن عمل کنند و این کار تأثیر عمیقی بر روح و جسم آنها بر جای می‌گذارد . روزه یک تدبیر وقائی و یک روش درمانی برای بسیاری از حالات مرضی است و شاید دستگاه گوارش بیش از سایر اندام‌های دیگر از آن بهره‌مند شود. به همین لحاظ بحث را به اختصار درباره غریزه هضم نزد انسان آغاز می‌کنیم: دستگاه گوارش را دهان،‌غدد بزاقی ،‌معده و غدد مترشحه آن،‌کبد و لوزالمعده و ترشحات هضمی و صفراوی آنها و امعاء و ترشحات آنها تشکیل می‌دهد . تمام این اعضا مشترکا فعالیت می‌کنند تا غذا هضم شده و آماده جذب گردد . غذای جذب شده توسط خون به کبد حمل می‌گردد تا در آنجا تصفیه شده و به طور دقیق و به حسب نیاز بدن توزیع و مازاد آن ذخیره گردد . عمل هضم در اینجا پایان نمی‌پذیرد ،‌بلکه مواد غذایی به وسیله‌ی شریان‌ها به تمام اندام‌ها و سلول‌های بدن حمل می‌گردد تا هر یک غذای مورد نیاز خود را از قبیل اسید‌های آمینه، چربی و سایر مواد از آن بردارند و به مصرف ترمیم،‌تکاثر و رشد برسانند. ضمناً مواد اضافی و زاید موجود در سلولها نیز همزمان تحویل خون می‌گردد تا آنها را از طریق کلیه‌ها، ریه‌ها و روده بزرگ دفع نماید. در کلیه این مراحل، قلب، دستگاه گردش خون،‌مغز و اعصاب نیز مشارکت دارند. عمل غذا خوردن با بلعیدن لقمه پایان نمی‌پذیرد، بلکه این اولین مرحله کار است . با بلعیدن لقمه ،‌تمام دستگاههای بدن وارد فعالیت‌ می‌شوند تا عمل هضم و جذب به نحو مطلوب انجام پذیرد. هر چند اکثر افراد در انجام فعالیت‌های روزانه خود چه بدنی باشد و چه روحی و فکری کوتاهی می ‌کنند،‌تعداد کمی نیز با فرو دادن بی‌حساب مواد غذایی در مشغول کردن معده خود قصور می‌ورزند . دستگاه گوارش را می‌توان پرکارترین دستگاه بدن نامید و همانطور که استراحت برای اعضای مختلف بدن لازم و ضروری است،‌برای دستگاه گوارش نیز امری حیاتی و واجب است و چه بهتر این استراحت از طریق پیروی از یک برنامه ثابت غذایی و در طول یک ماه باشد تا به فواید غیر قابل انکار دست یابیم . *خلاصی بدن از چربی‌های متراکمی که در صورت افزایش تبدیل به بیماری چاقی می‌شود. گرسنگی بهترین روش درمان بیماری چاقی و آب کردن چربیهای اضافی بدن است. از طرفی انسان را از عوارض زیان‌آور جنبی داروهایی که اشتها را کم می‌کنند ، مصون می‌دارد. * دفع فضولات و سموم متراکم در بدن * فرصت دادن به سلول‌ها و غدد بدن برای تجدید قوا و انجام وظایف خود به نحو مطلوب و کامل . * استراحت نسبی کلیه‌ها و دستگاه ادرار. * کاهش رسوبات چربی در شریان‌ها و پیش‌گیری از تصلب شرایین . *گرسنگی باعث می‌شود که پس از پایان‌ روزه بدن از خود واکنش نشان دهد.این واکنش به صورت میل به غذا و نشاط و فعالیت و تحرک است. در حالی که قبلاً خوردن غذا به صورت یک عادت خسته کننده درآمده بود. اگر آداب روزه را همان‌طور که شارع مقدس تکلیف فرموده و رسول خدا(ص)‌برای ما سنت قرار داده،به جا آورده شود،‌می‌تواند بهترین روش درمانی با گرسنگی باشد . روشی که اروپائیان در این اواخر به اهمیت آن پی برده‌اند. در همین رابطه یک پزشک اتریشی به نام بارسیلوس می‌گوید: ممکن است فایده گرسنگی در معالجه، برتر از کاربرد دارو باشد. پزشک دیگری به نام دکتر هلبا (Helba) بیماران خود را چند روز از غذا خوردن منع می‌کرد و سپس برای آنها غذاهای سبک تجویز می‌نمود. علت کارآیی روزه در معالجه را می‌توان به دلیل روی آوردن بدن به مصرف مواد غذایی ذخیره شده در خود دانست . در صورت کاهش ورود مواد غذایی از خارج به بدن،‌رژیم غذایی شدیدی در بدن حکم‌فرما خواهد شد. سپس بدن برای زنده‌ماندن خودخوری را آغاز خواهد کرد و این کار را به ترتیب با مصرف ذخایر قندی ،‌چربی‌ها، بافت‌های پروتئینی از کار افتاده و شروع خواهد کرد. ملاحظه می‌کنیم که درمان با روزه، بر از بین بردن بافت‌های مریض و از کار افتاده تکیه دارد که بعد از روزه مجدداً ترمیم خواهد شد. شاید به همین دلیل باشد که عده‌ای و از جمله دکتر باشوتین معتقد باشند که روزه می‌تواند جوانی را به انسان بازگرداند. برای اینکه از روزه بهره کامل بگیریم، لازم است آداب آن را به طور صحیح بجا آوریم از جمله تأخیر در خوردن افطار و تعجیل در خوردن سحری و عدم اسراف در خوردن غذا هم از نظر کمیت و هم از لحاظ کیفیت. 1ـ لزوم روزه‌داری برای انسان یک هدیه الهی است که از طرف انبیا‌ء: به بشر ابلاغ شده است. آثار مفید روحی و بهداشتی روزه و اسرار آن کاملاً روشن است و این یک مطلب علمی است که در ادیان الهی وجود دارد. (هر چند که مقدار و شرایط روزه‌ممکن است در ادیان دیگر متفاوت بوده و یا در غیر اسلام در طول اعصار دگرگون یا تحریف شده باشد.) با توجه به اینکه در عصار گذشته مردم اسرار علمی روزه را نمی‌دانستند و آن را اجباراً انجام می‌دادند و بشریت در عصر حاضر به فواید پزشکی روزه پی برده است. حکم روزه‌داری یکی از معجزات علمی ادیان الهی است، البته این احتمال هم هست که گفته شود اصل پرهیز از غذا در بیماریها، از دیرزمان مورد توجه پزشکان بوده است و روزه‌نوعی تأیید این دستور پزشکی است، اما می‌توان به این احتمال پاسخ داد که روزه در ادیان الهی، مخصوص انسان‌های سالم است، اما پرهیز پزشکی ویژه انسان‌های بیمار است 2ـ روزه را نمی‌توان یک معجزه علمی انحصاری قرآن محسوب کرد؛ چرا که همان‌گونه که گذشت و خود قرآن نیز بدان تصریح دارد، روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه داشته است و یک حکم تأسیسی اسلام نیست. 3ـ روزه در اصل یک عبادت است که برای نزدیکی انسان به خدا و تعالی روحی و معنوی او قرار داده شده است پس اگر چه روزه فواید بهداشتی و درمانی دارد، ولی نباید آن را در حد یک دستور رژیم غذایی پایین آورد و از فواید عظیم معنوی آن غافل و محروم شویم. 4ـ اسرار پزشکی که در مورد روزه گفته شد جزئی از فلسفه و حکمت حکم وجوب روزه است و این مطلب ثابت نمی‌کند که علت تامه و منحصر صدور این حکم همین فواید پزشکی است، بلکه ممکن است مصالح و مفاسد دیگری نیز مورد نظر شارع بوده است. 5ـ تأثیر روزه در برخی از بیماری‌ها که نام برده شد (مثل امراض دستگاه گوارش) ممکن است در برخی موارد و با نظر پزشک معالج قابل اجرا و مفید باشد و چه بسا که طبق تشخیص پزشکان روزه برای برخی از این افراد مضر باشد که در آن صورت روزه حرام است . پس این آثار فی الجمله ( در برخی موارد ) صحیح است. فواید روزه از دیدگاه علم تغذیه 1- تجزیه چربی ها: به تدریج با گذشت چند روز از روزه داری کمبود مواد غذایی در بدن تشدید می شود و بدن برای جبران این کمبود و تامین انرژی مورد نیاز از منابع درونی خود استفاده می کند که به این حالت اتولیز یا خودگوارشی می گویند.اتولیز باعث تجزیه چربی های ذخیره شده در بدن و تولید انرژی می شود. با کاهش تعداد وعده های غذایی در ماه رمضان و به دنبال آن کاهش انرژی در بدن، چربی ها به عنوان اولین منابع تامین انرژی مورد استفاده قرار گرفته و چربی های اضافی تجمع یافته در بدن که از مهم ترین عوامل اضافه وزن هستند، به تدریج از بین می روند و شخص سلامت خویش را باز می یابد. 2- سم زادیی: سم زدایی یکی از بهترین فواید روزه داری است. سم زدایی یا دفع سموم از بدن به طور طبیعی از طریق روده ها، کبد، کلیه ها، ریه، برخی از غدد و پوست انجام می شود اما این فرایند با روزه داری تسریع می شود چرا که در زمان روزه داری به جهت کاهش چشمگیر ورود مواد غذایی به بدن، بدن برای تأمین انرژی از ذخایر چربی استفاده می کند( به عقیده پزشکان چربی ها از مهم ترین منابع تولید کننده سموم هستند) که این امر باعث دفع سموم بدن می شود. 3- ترمیم بافت ها و سلول ها: فرایند ترمیم بافت های بدن، التیام التهاب بافت ها و سلول ها و دقیقاً همزمان با آغاز روزه داری شروع می شود چرا که در طی روزه داری انرژی بدن به جای آن که صرف گوارش مواد غذایی شود، صرف ترمیم بافت ها، التیام زخم ها، بازسازی سلول ها و افزایش توان سیستم ایمنی بدن می شود. فرایند ترمیم بافت ها به جهت جست وجوی بدن برای یافتن منابع انرژی در بافت های مختلف در طول روزه داری تسریع شده و به اصطلاح بدن نوسازی و بازسازی می شود. از سوی دیگر از رشد بی رویه سلول ها که منجر به ایجاد تومور و بیماری هایی چون سرطان می شود، جلوگیری به عمل می آید چرا که بافت ها علاوه بر قرار گرفتن در حالت ترمیم، استراحت نیز می کنند. 4- کنترل و کاهش دمای سلول های بدن: کاهش و کنترل دمای سلول های بدن به ویژه هسته سلول به دلیل کاهش متابولیسم ( سوخت و ساز) و یا به عبارتی کند شدن متابولیسم بدن در طی روزه داری اتفاق می افتد که در طی این تحول قند خون کاهش می یابد. اما کبد برای جبران این کمبود از منابع گلیکوژن ذخیره شده در بدن استفاده می کند که خود عاملی جهت جلوگیری از تجمع هیدرات کربن در بدن و تبدیل آن به چربی است و باعث کاهش دمای سلول ها و استراحت آنها می شود 5- تنظیم ترشح هورمون ها: یکی دیگر از فواید روزه ماه مبارک رمضان، تنظیم ترشح و تولید هورمون های بدن به علت قرار گرفتن بدن در حالت استراحت و عملکرد بهتر سلول های بدن است. بسیاری از اختلالات هورمونی با رژیم غذایی مناسب و کاهش وزن تنظیم می شود که این دو نکته در حین روزه داری به خوبی رعایت می شود. --- به طور کلی متخصصان مهم ترین فواید روزه ماه مبارک را به این شرح زیر نام برده اند: · پاکسازی بدن از چربی های اضافی · جوان شدن سلول ها به جهت ترمیم سلول ها · احیاء و ترمیم بافت های آسیب دیده بدن و بهبود عملکرد دستگاه های مختلف بدن · استراحت دستگاه گوارش · پاکسازی و طراوت پوست؛ پزشکان معتقدند علاوه بر آرامش جسم در ماه مبارک، آرامش روح نیز بر چهره و طراوت آن تأثیرگذار است. · تقویت حواس به جهت کاهش فعالیت های مداوم به ویژه حس چشایی · کاهش و از بین رفتن حساسیت ها ( آلرژی) · تعادل و کاهش وزن بدن · از بین رفتن اثرات سوءاستفاده از داروهای مختلف در طول سال · افزایش مقاومت بدن در مقابل بیماری ها به جهت تقویت سیستم ایمنی بدن · هوشیاری و طراوت جسم و روح -------------------------خداوند متعال به مقتضای ربوبیت خود، برای تربیت بشر و رساندن او به کمال شایسته خویش یک سلسله عبادات و وظایف اخلاقی معین فرموده است تا آدمی در سایه عمل به آن عبادات و به کار بستن وظایف به کمالی که برای آن آفریده شده است.، برسد و بهره خود را از نعمات خداوندی به دست آورد؛ زیرا تا هنگامی که بشر گرفتار رذایل اخلاقی است و کردارهای زشت و ناروا گریبانگیر اوست، نیروهای معنوی و قوای روحانی او همچنان در مرحله استعداد باقی مانده و پا به عرصه فعلیت نخواهد گذاشت و تا چنین نشود و استعدادها ظهور نکند، به دلیل عدم سنخیت با عالم معنا درک آن لذایذ و نعمت ها برای او امکان پذیر نخواهد بود.روزه، ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان می گذارددر قرآن کریم و روایات تعبیرات متعدد از روزه شده، گاهی به عنوان «صبر» به آن سفارش شده است؛ چنان که می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا، استعینوا بالصبر و الصلوه....، ای کسانی که ایمان آورده اید! از صبر (روزه) و نماز استمداد نمایید. و زمانی به «سیاحت» چنان که در حالات متقین می فرماید: «سیاحت کنندگان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان.»و اغلب از آن به «صوم» و «صیام» تعبیر شده، چنان که درباره اصل مشروعیت روزه می فرماید:«یا ایها الذین آمنوا، کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» ای کسانی که ایمان آورده اید روزه بر شما واجب شده همان طور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود، شاید با تقوا شوید. در این آیه شریفه خداوند مهربان چون بنده اش را به روزه داری که همراه با مشقتهاست تکلیف نمود، در چند مورد نسبت به بنده روزه دار تلطف می نماید: 1 بنده خویش را به شرف و مدحت «یا ایها الذین آمنوا» ندا کرد، یعنی به ایمان و گرویدن به خویش؛ این گونه خطاب «ای کسانی که ایمان آورده اید» به منظور توجه دادن مردم به صفت ایمانشان است، و گرنه می فرمود: «ای مردم»، ولی خواست بفهماند با توجه به این که دارای ایمانید باید هر حکمی را که از ناحیه پروردگارتان می آید بپذیرید، هر چند که بر خلاف مشتهیات، و ناسازگار با عادات شما باشد 2 «کُتِبَ» را به لفظ مجهول ذکر کرد، گر چه او نوشت و واجب نمود، اما چون روزه با رنج و مشقت همراه است به خود نسبت نداد، ولی آنجا که رحمت است به خود حواله می دهد، مانند، «قل الله کتب علی نفسه الرحمه»(6) بگو از آن خدا است نوشت بر خویشتن رحمت را، آنچه شاق بود به خود حواله نکرد، ولی آنچه که بنده از آن متأذی است و نقص و معصیت است به خدا نسبت می دهد، شرمت باد ای انسان که آنچه بد آیند توست و عاملش تو هستی با این وجود آن را به خدا نسبت می دهی، نظیر این که گفته شود: خدایا! تو فقیرم کردی، تو بیمارم نمودی و.... فرمود: «کما کتب علی الذین من قبلکم» یعنی این روزه فقط بر شما مسلمانان (امت پیامبر اسلام) نهاده نشده، بلکه بر پیشینیان: امتهای گذشته و قبل از ظهور اسلام، امتهای انبیاء قبل، چون امت موسی و عیسی و غیر ایشان نیز واجب بوده است. 4 «لعلکم تتقون» که فایده آن به تو برمی گردد و شما را به زینت تقوا مفتخر می سازد.[1]مهمترین اثر روزه بعد تربیتی و روانی آن است. روزه روح آدمی را تلطیف و اراده انسان را «قوی» و غرائز او را «تعدیل» می کند.از مرتاضان و مهذبان نفوس، که از راه های مخصوص به خود به تطهیر روح می پردازند، گرفته که معتقدند: آنچه نفس را ناخوش آید، باید بدان پرداخت و روزه چنین است تا صوفیان، که چله نشینند و از اصولشان امساک است، و عارفان که می گویند: اندرون از طعام خالی دار تا در او نور معرفت بینی[2] همگی نقش محوری روزه در خودسازی و تهذیب نفس را باور دارند؛ زیرا روزه، تمرین مقاومت و آمادگی روحی در خودسازی است. برای این که اخلاق و تهذیب نفس بر دو پایه استوار است:الف) تخلیه؛ یعنی پاکسازی و تصفیه روح از عادات ناپسند و آلودگی های مادی که مقدمه آن شناخت صفات پسندیده و ناپسند است.ب) تحلیه؛ یعنی آراستن نفس به صفات پسندیده و مطلوب انسانی، مانند تقوا که از حکمت های روزه است «لعلکم تتقون».[3]روزه کلاس کسب تقوا است، تمرینی برای متقی شدن است. افرادی که سالیانه، یک دوره یک ماهه ای برای شرکت در این پیکار درونی را می گذرانند، از آمادگی رزمی و دفاعی بیشتری برخوردارند. برای این که پیامبر اکرم(ص) شکم پرستی و شهوت جنسی را از جمله سه امری برشمرد که پس از خویش، برای امتش نسبت به آنها بیمناک بود.[4]و نیز از کلام گوهر بار آن حضرت است که فرمود: «اولین چیزهایی که موجب گرفتاری انسان در آتش جهنم است، دهان (ابزار گناهان فراوان)، و فرج (ابزار شهوت جنسی) است».[5]-----[1] پاسدار اسلام :: شهریور 1386، شماره 309[2] سعدی[3] سوره بقره،آیه183[4] جامع السعادات، ح2،ص4.[5] خصال، ص78،ح1----------------------------------------http://quran.porsemani.ir/