در ابتدا به این نکته اشاره کنم که در موارد متعدد دیده شده است که مراد پرسشگران از عقل هوش میشد که لازم است توجه شود به اینکه در عین همپوشی این دو، تفاوتهایی نیز دارند. همچنی توجه شود عقل در لسان روایات به معانی مختلفی به کار میرود که در ضمن پاسخ به سوال شما روشن میگردد. نیروی عقل، یگانه مشخصه بارز برتری انسان از سایر جانداران است. وجود عقل در انسان زیرساخت پذیرش مسئولیت، تعهد، در برابر خود، خدا، خانواده و دیگران است. عاقل کسی است که فرمان از دست هوا و هوس، طمع و زیادت طلبی نمی گیرد، با تفکر عمیق، در مسیر اعتدال گام بر می دارد. خردمند سعی می کند راه درست چگونه زیستن را بشناسد و با تدبر در مسیر بهره مندی و تجربه اندوزی، برای آخرت توشه بر گیرد. ارزش عقل از نظر دین به حدی زیاد است که آن را در کنار انبیا و پیامبران که حجت ظاهری معرفی شده اند به حجت درونی و باطنی معرفی می کند. بنابر این خرد در زندگی اهمیت بسیار اساسی دارد و دانستن این مسئله که چه عواملی موجب کاهش آن می گردد، گامی بلند در مسیر ارزش دادن به انسانیت، و زندگی عقلانی است. منظور از عقل نیرویي است در وجود انسان، که او را از گفتار و رفتار ناپسند باز داشته و در مسیر درست قرار می دهد. در تفسیر عقل، پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ عقل را گاهی به زانوبندی تشبيه می کند که پای نفس را می بندد تا بیراهه نرود. و گاهی به نوری تشبیه می کند که خداوند آن را روشن گر دل قرار داده است. چیزهایی که عقل را کم می کند 1ـ هوس رانی و توجه به خواهش های نفسانی: پرسش گر محترم! در نظر دارید که هر چه انسان بیشتر در کام شهوات گرفتار شود، لذت مادی بیشتری را تجربه می کند و در نتیجه عقل و هوش او بیشتر در معرض تباهی و نابودی قرار می گیرد، به تدریج فرد به جایی می رسد که به هیچ وجه به هشدار های پی در پی عقل توجه نمی کند، در نتیجه فریفته تمایلات شهوانی خود می شود و زمینه برای رشد و تعالی عقل باقی نمی ماند. امام علی ـ علیه السلام ـ : «بر اثر هوس و شهوت، خرد از بین می رود» «هوای نفس دشمن عقل است». 2ـ خود پسندی: کسی که خود پسند است تصورات غلط نسبت به خود دارد به نحوی که خود پسندی جزء خوی و خصلت و شخصیت او می شود. در نتیجه زمینه رکود و خمودی فکری او فراهم می شود. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرمایند: «خود پسندی عقل را فاسد می کند». 3ـ تکبر: تکبر حالتی است که در آن شخص خود را بالاتر از دیگران می بیند و دیگران را کم ارزش تر می پندارد. انسان متکبر فکر می کند که او بیشتر می داند به همین دلیل زمینه کاستی عقل را در خود فراهم می کند. حضرت علی ـ علیه السلام ـ فرمودند: «در دل آدمی چیزی از کبر وارد نشد مگر این که از خرد او کاسته شد». 4ـ از جمله چیزهایي که موجب کم شدن عقل انسان می شود عبارتند از: طمع، خشم و غضب، هم نشینی با نادان، گوش ندادن به گفتار صاحبان اندیشه، و شراب خواری و میگساری، معصومین ـ علیهم السلام ـ می فرمایند: «تباه شدن خردها در جستن فزونی هاست». «هر که با نادانان همنشینی کند از خردش کاسته شود». «هر که به خردمندان گوش نسپارد خردش بمیرد». پس بطور کلی آن چه در اسلام به عنوان زیر بنای عوامل کاهش عقل مطرح می شود پیروی از هوای نفس است و سایر عوامل به دنبال هوای نفس آشکار می شود. 5ـ برخی از عوامل هستند که کارکرد مغز را تضعیف می کند و در نتیجه سطح هوش پایین می آید و وقتی سطح هوش پایین آمد، فرد نمی تواند مسائل را خوب تحلیل کند این عوامل عبارتند از: نرسیدن خون در مغز، نرسیدن اکسیژن در مغز، مسموم شدن مغز با مصرف کردن الکل، افسردگی شدید، بیماری آلزایمر الزایمر یا زوال عقل (دمانس) از دست دادن تدریجی انواع کارکرد های ذهنی است که معمولاً به هنگام پیری رخ می دهد. در این که چه چیزی موجب تقویت عقل می شود؟ پیشوایان دینی افزایش خرد را به دو دسته از عوامل نسبت می دهند: «افزایش دانش و توجه عمیق به آن» و «ترک کارهای بیهوده، و پیروی از حق». و از طرف دیگر مطالعه مستمر، زندگی بر معیارهای دینی، بازی های فکری، استفاده از غذاهای سالم و ورزش می توانند کارکرد مغز را بالا ببرد، قدرت و توانایی فکر کردن و تعقل را افزایش دهد.