تبیین بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای مجلس خبرگان؛ آیا نظام ولایت فقیه می تواند پاسخ گوی نسل های آینده باشد؟ یکی از شبهات رایج در مورد قانون اساسی و نظام جمهوری که هموراه از سوی مخالفان نظام مطرح می شود این است که چرا باید نسل های فعلی و آینده، تن به پذیرش نظامی دهند که پدران آن ها تأسیس کرده و یا به آن رأی داده اند، درحالی که خواسته ها و نیازهای هر نسلی متفاوت از نسل قبلی است؟

تبیین بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای مجلس خبرگان؛ آیا نظام ولایت فقیه می تواند پاسخ گوی نسل های آینده باشد؟ یکی از شبهات رایج در مورد قانون اساسی و نظام جمهوری که هموراه از سوی مخالفان نظام مطرح می شود این است که چرا باید نسل های فعلی و آینده، تن به پذیرش نظامی دهند که پدران آن ها تأسیس کرده و یا به آن رأی داده اند، درحالی که خواسته ها و نیازهای هر نسلی متفاوت از نسل قبلی است؟ گروه سیاسی برهان؛ مقام معظم رهبری در دیدار اخیرشان با اعضای مجلس خبرگان مباحثی بدیع و قابل توجه را درباره ی نظام سازی، ولایت مطلقه ی فقیه، انعطاف پذیری و ... مطرح نمودند، که بی تردید ریشه در فلسفه سیاسی ایشان دارد. در همین راستا «حجت الاسلام دکتر محسن مهاجرنیا» به درخواست برهان و طی یادداشت شفاهی زیر، به تبیین این بخش از فرمایشات معظم له پرداخت. گفتنی است دکتر مهاجرنیا در گذشته تحقیق و پژوهش گسترده ای درباره ی فلسفه ی سیاسی حضرت آیت الله خامنه ای انجام داده اند و برهان نیز در این زمینه با ایشان مصاحبه ای اختصاصی ترتیب داد که با عنوان «آیا در فلسفه ی سیاسی آیت الله خامنه ای حقوق شهروندی جایگاهی دارد؟» منتشر شد. در صحبت های مقام معظم رهبری حدود پنج نکته مهم به نظر می رسید؛ از جمله تأکید بر اصول و مبانی نظام، معنای ولایت مطلقه، ارگانیک بودن ولایت و در نهایت بحث مردم سالاری دینی. قبل از این پنج نکته لازم است مقدمه ای را بیان کنم. توجه به شأن نزول این صحبت مهم است که در حضور اعضای مجلس خبرگان رهبری بیان شده است. خبرگان مهم ترین نهادی است که در چارچوب ولایت فقیه شکل گرفته و به نوعی نقش تقدمی حتی بر خود ولی فقیه دارد، یعنی خبرگان رهبری در چارچوب نظام ولایت فقیه نسبت به ولی فقیه و رأس هرم، به نوعی تقدم زمانی دارد. مقام معظم رهبری در حضور چنین جمعی روی این پنج نکته به عنوان مهم ترین دغدغه ای که امروز برای ایشان مطرح است، تأکید می کنند و بعد از سی و چند سال پس از انقلاب این بحث را مطرح می کنند. مهم ترین نکات را باید در این چند موضوع دید: اول؛ بحث ناظر به بسترها، زمینه ها، مسایل مختلف و ضرورت هایی است که ایشان احساس کرده اند. در واقع متأخر به بسترها و زمینه های سیاسی اجتماعی، تاریخی و فرهنگی است که اکنون در جامعه و جهان وجود دارد. بنابراین وقتی می گویند که ما روی اصول باید تأکید بکنیم بعد تأکید می کنند نباید تحت تأثیر عقلانیت مدرن غربی واقع بشویم و انعطاف پذیری به این معنا را رد می کنند. این مباحث ناظر به این است که مقام معظم رهبری در دوره ای بحث می نمایند که چالش های تفکر دینی با تفکر غربی به صورت جدی مطرح است. دوم؛ ایشان به نیازها و مقتضیاتی که امروز در ایران و کشورهای اسلامی در حال تحول و انقلاب و همین طور در کل جهان وجود دارد، پاسخ می دهند، یعنی در خلاء صحبت نمی کنند و بحث صرفاً نظری نیست بلکه یک مقوله ی عینی و واقعی و در جامعه ی امروزی مطرح است و پاسخی را به آن می دهند. سوم؛ وقتی وارد بحث نظام سازی و مردم سالاری دینی می شوند در واقع آن الگوی مطلوبی را که در گذشته تحت عنوان «مردم سالاری دینی» مطرح کرده بودند و نیز الگوی جمهوری اسلامی امام راحل را تبیین می کنند. موضوع ولایت فقیه ای که ایشان در این دیدار طرح کردند نگاهی تبیینی است به آن نظریه ی مردم سالاری دینی که در گذشته مطرح شده و هنوز پرونده ی آن باز است؛ یعنی یک نظریه را طرح کرده اند مرتب به آن تکمله می زنند و در هر بحثی، گوشه ای از آن بحث را تکمیل می کنند. بنابراین صحبت های مقام معظم رهبری را باید با توجه به این سه نکته تبیین کرد که اول، ناظر به شرایط است. دوم، ناظر به نیازها است و سوم، ناظر به تبیین آن الگویی است که در ذهن ایشان وجود دارد. اما پنج نکته ی اصلی: 1- در آغاز بحث، ایشان در مقوله ی نظام سازی ورود پیدا کردند در تأکیدی که بر اصول و مبانی داشته اند فرمودند که پیشرفت باید مبتنی بر این اصول باشد. تأکید بر اصول و مبانی به نوعی ناظر به چالش سنت و مدرنیته است، چالش آموزه های دینی با آموزه های غربی و به تعبیر امروزی، آموزه های تجربی به صورت جدی مطرح است. افرادی هستند که اصرار بر این دارند که ما باید از تجربه ی مدرن دنیا استفاده کنیم، باید در سیستم اقتصادی، بانک داری، مسایل سیاسی، اصل نظام و ... از تجربه ی بشری استفاده کنیم. از عقلانیت وجود بشر که عمدتاً غربی است و از دست آوردهای دنیای امروز استفاده کنیم و بسیاری به این سمت می روند که اگر حتی این دست آوردها و عقلانیت بشری امروز با اصول و مبانی هم اصطکاک پیدا کرد و تعارض داشت ما از اصول و مبانی دست برداریم. 2- راجع به نظام سازی،ایشان به دو مسأله اشاره کردند؛ یکی را تصریحاً و دیگری را تلویحاً، ایشان فرمودند نظام سازی، دفعی نیست، مداوم و جاری است. ممکن است تصور شود که وقتی نظامی را می سازیم و انقلابی را می کنیم بعد از این، تکلیف ما تمام شده است چرا که نظام به وجود آمد، قانون اساسی برایش نوشته شد و تکلیف از ما ساقط گردید. ایشان فرمودند این تفکر یک باره ای و دفعی در نظام سازی اسلامی مردود است. نظام اسلامی یک چیز استدامه ای است یعنی مرتب باید ترمیم، اصلاح، تصحیح و رفع نواقص بشود و رو به تکامل و رو به جلو پیش برود؛ انعطاف پذیری داشته باشد. این مبانی که نظامِ نظام سازی نیاز مداوم به ترمیم دارد، نکته ی بسیار دقیق و اساسی و پاسخی است به بسیاری از شبهاتی که در این مدت مطرح شده است. نظام سازی یک مسأله ی دفعی نیست که مثلاً اگر تشکیل دادند بگوییم تمام شد و 20 سال ،30 سال و 40سال بعد بگوییم این نظام آن موقع تثبیت شده است. این جا پاسخ یکی از اشکال های رایج را هم می بینیم. همواره از سوی مخالفان نظام این شبهه مطرح می شود که نظامی توسط پدران ما مثلاً بیست، سی سال پیش تأسیس شده ما می خواهیم یک فکر دیگری را تولید کنیم و نظام دیگری تأسیس کنیم. تأکید ایشان بر این است که ما این نظام را به طور دایم پرورش دهیم. تأسیس نظام یک باره نیست که بعدها دیگران بگویند ما که آن موقع نبوده ایم. این دقیقاً پاسخی است به این شبهه، یعنی یک نظام اسلامی، نظامی است که مرتب با توجه به نیاز نسل های نو، افکار جدید و نظریات جدید خودش را بازسازی می کند و به طور دایم در درون این نظام بازشناسی، بازنگری و بازسازی اتفاق می افتد. این نظام به طور دایم به روز می شود تا تمامی نیازها، خواسته ها و مطالباتی که مردم این زمان می خواهند در درون این نظام خودش را نشان بدهد و به طور دایم بازسازی بشود. 3- این انعطاف پذیری، تکمیل، و رفع نواقص رو به جلو است. یک وقتی است که کسی انعطاف به خرج می دهد که نوعی قهقرایی است. از بعضی از دیدگاه ها و خواسته ها عدول می کند تا خودش را منعطف نشان دهد. ایشان تأکید کردند ما نباید در مقابل فشارهای بیرونی انعطاف پذیری به این معنا داشته باشیم که از اصول و مبانی دست برداریم، این یک سیر قهقرایی است. به عنوان مثال در بحث قصاص، دیه و ... فشارهای بیرونی باعث می شوند که گفته شود که بالاخره در عقلانیت غربی قصاص چیز بدی است، دیه چیز بدی است و ما بیاییم خودمان را منطبق به همان ها کنیم. ایشان فرمودند که تحول رو به جلو و تکاملی مد نظر است، نه تحول به سمت غرب. معظم له در نهایت فرمودند معنای ولایت مطلقه هم همین است یعنی ولایت مطلقه را به این معنا گرفته اند که ولایت فقیه دائماً دنبال تحول و تکمیل و اصلاح و انعطاف و رفع نواقص از نظام اسلامی است یا به تعبیر من دائماً دنبال بازشناسی، بازنگری و بازسازی است. این برخلاف آن دیدگاه در باب ولایت مطلقه است که مطلقه را به معنای چیزی در نظر می گیرند که سر از استبداد و دیکتاتوری در می آورد یعنی در تمامی حوزه ها و کارهای تصمیم گیری و تصمیم سازی به یک نفر برمی گردد و آن یک نفر براساس خواسته های شخصی خود اقدام می کند. هر طوری که دلش می خواهد، تصمیم می گیرد، این می شود ولایت استبدادی که در کارهای شخصی و فردی تا کارهای نظامی نظام و اجتماعی، تمامی حوزه ها ممکن است این ولایت وجود داشته باشد. ایشان تأکید فرمودند که مطلقه ای که ما داریم، ولایتی است که مبتنی براصول است یعنی دقیقاً ولایت دینی و اسلامی است. تخطی از اصول مساوی با انهدام و نابود شدن اصل ولایت است و تخصصاً از ولایت فقیه خارج می شود. بنابراین اولاً متکی بر اصول است. ثانیاً یک ولایتی مبتنی بر اسلام اصول گرایانه است و ثالثاً اصلاح گرایانه است و دائماً به دنبال احیا و تکامل خودش است. از این رو تعبیر ولایت مطلقه را ایشان به معنای انعطاف پذیری در اصل نظام و تحول بیان کردند. بعد تحول را باز به دو معنا توضیح دادند که گاهی تحول تکاملی است و گاهی قهقرایی. فرمودند که اگر ما خودمان را به صورت ارادی و داوطلبانه با برنامه، با تکنولوژی متحول نکنیم، تحول بر ما تحمیل خواهد شد و آن تحول دیگر تکاملی نیست و ممکن است قهقرایی باشد. آن تحولی که در آن اراده ی بیگانگان ما را متحول بکند، کنترلش دست ما نیست. 4- نکته ی مهم دیگری که در بحث ایشان مطرح بود، این است که فرمودند ولایت فقیه یک دستگاه است. این پاسخی است به افرادی که می گویند یا فکر می کنند که ولایت فقیه یک نفر است. فکر می کنند ولی فقیه شخصی است که خواسته های او در همه جا اعمال و تصمیم می سازد و نیز تصمیم می گیرد و اجرا می کند و داوری و فصل الخطابی در همه ی امور دارد، از این رو آن ها شائبه ی استبداد را پیش می کشند. ایشان فرمودند ولایت فقیه یک دستگاه است، وقتی نگاه دستگاه وارگی داشتید و تعبیر به نظام سازی کردید، یعنی نظام اسلامی یک سیستمی است که اجزای آن به صورت ارگانیک مکمل هم هستند. بعد فرمودند که در رأس آن ولی فقیه عادل، متقی و واجد شرایط خاص هست. در سیستم سنتی ما از همان آغاز عصر غیبت وقتی بحث ولایت فقیه را به صورت گسترده مطرح کردند، هیچ وقت ولایت فقیه محقق نشد از این رو بحث های ما جنبه ی نظری پیدا کرده است. بحث هایی که ناظر به واقعیت خارجی نیست، بیش تر بحث روی مشروعیت ولی فقیه است، مشروعیتی که نیابت دارد از امام عصر و در جامعه حکومت می کند از این رو تمامی بحث های ما روی خود ولی فقیه متمرکز شده است و این شائبه هست که ولی فقیه یک شخص است، یک فرد است و نظام حکومتی، دستگاه حکومتی، دستگاه اجرایی و تقنینی و قضایی و آیین نامه ندارد. دستگاه داخلی و خارجی و بخش های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... ندارد. در حالی که با انقلاب اسلامی و با تفکر امام راحل و بحث مردم سالاری دینی که مقام معظم رهبری به صورت جدی تعقیب می کنند، دیگر ولایت فقیه را در قالب فرد نمی بینند. وقتی می گوییم مشروعیت ولایت فقیه، فقط مشروعیت ولی فقیه مطرح نیست، مشروعیت دولت هم مطرح است، دولتی که در این نظام کار می کند باید مشروع باشد، زیر مجموعه ی ولی فقیه هم باید مشروع باشد، خود ولی فقیه مشروعیت را از راه روایات و مبانی می گیرد و این دستگاهی که با او کار می کنند و نقش مشاور و بازوی اجرایی و تقنینیی دارند، باید مشروعیت داشته باشند. 5- نکته ی آخر این است که رهبر انقلاب از آن اصول و معنای ولایت، یک دفعه به بحث مردم سالاری دینی توجه کردند، معنایش این است که مجموعه ی این اصول و این نظام سازی و ولایت مطلقه و ... باید یک الگو درست بکنند به اسم مردم سالاری. در واقع برآیند تمامی بحث ها این است که ما یک الگوی مطلوب نظام دینی داریم که اسمش را مردم سالاری دینی گذاشته ایم. این مردم سالاری دینی را به عنوان یک هدیه، باید به جهان و کشورهای در حال تحول و انقلاب صادر کنیم. البته تعیبر ایشان صادر نبود، تعبیر ایشان این بود که ما این را به دنیا به عنوان بهترین هدیه و برآیند تفکر و نظام سازی دینی هدیه کنیم. تأکید کردند که وقتی ما به کشورهای اسلامی این را ارایه می دهیم، بخشی از این کشورهای اسلامی اهل سنت هستند آن ها الگوی نظام ولایت فقیه ما را چه بسا به این شکل قبول نداشته باشند از این رو فرمودند که ما هدیه را می دهیم اما هیچ تحمیلی، هیچ توصیه ی تحمیلی نمی کنیم. آن ها بر این اساس، نظام خودشان را شکل بدهند نه این که نسخه ی ما را بخواهند آن جا پیاده کنند. لازم به یادآوری است تمام منابع فقهی اهل سنت، ولایت فقیه را دارند. نظرهای فقهی فقهای بزرگ اهل سنت مانند: «غزالی»، «ماوردی» و «خواجه نظام» همین را می گوید. بسیاری از فقهای معاصرشان هم وقتی به نظام حکومتیشان می رسند می گویند امر دایر است به این که یک حاکم جائر فاسق بی دین حاکم باشد یا یک فقیه. همه می گویند بهتر است فقیه باشد حتی بعضی از فقهای اهل سنت مانند ماوردی شرایط ولی فقیه را بسیار سخت تر از دیدگاه تشیع گرفته اند، برای ما مثلاً قریشی بودن شرط نیست یعنی کسی فقیه می شود حتماً بایستی سید باشد، ولی ماوردی می گوید که شرط است باید قریشی یعنی سید باشد. بنابراین رهبری تاکید کردند این الگویی است که ما اگر این را به کشورهای اسلامی صادر بکنیم مطمئناً این را به عنوان یک هدیه و بدون این که هیچ زوری هم در آن باشد می پذیرند و در نظام آینده شان استفاده خواهند کرد. ممکن است این سؤال پیش بیاید که امام(ره) تعبیر دیگری از ولایت مطلقه فقیه داشت و می فرمود عین ولایت رسول الله است حالا رهبری تعبیر انعطاف را به کار بردند آیا این ها با هم تعارض ندارند؟ در پاسخ باید گفت بین تعبیری که امام راحل فرمودند و مطلقه ای که مقام معظم رهبری به عنوان انعطاف پذیری رو به کمال تعبیر کردند، هیچ تناقضی وجود ندارد زیرا خود امام راحل هم وقتی که ولایت مطلقه ی فقیه را مطرح می کنند، تأکید دارند که نظام اسلامی وقتی با بن بست هایی مواجه می شود، نمی خواهد به سوی قهقرا برود، نمی خواهد عقب گرد کند، نمی خواهد منفعل و تابع غرب بشود. نظام اسلامی بر اساس اصول و مبانی وقتی با بن بست هایی مواجه می شود، یک فقیه عادل می تواند گره گشا باشد یعنی نظام انعطاف پذیر باشد و هر جا با رکود با بن بست با تقلب با تحجر مواجه می شود، خودش را اصلاح بکند. انعطاف پذیری ولایت فقیه تعبیر بسیار زیبایی بود که نظام در مسیر خودش در فرآیند تکاملی خودش در جا نزند. هر جا با مشکل مواجه شد، هر جا بن بستی ایجاد شد، بتواند خودش را از این سطح و از این دیوارهایی که جلوش به وجود می آید، عبور بدهد.(*) * حجت الاسلام و المسلمین دکتر محسن مهاجر نیا؛ رییس گروه سیاسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی و مسوول انجمن های علمی حوزه ی علمیه .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه