آیا چاه عریضه جمکران، چاه مقدسی است؟ آیا چاه عریضه جمکران، چاه مقدسی است؟ انداختن عریضه به داخل چاه جمکران یک عمل خرافی محسوب می شود یا مستند شرعی دارد؟ در صورتی که مستند شرعی دارد، آیا این عمل از سوی علما و بزرگان دینی انجام می شود؟ و . . . خبرگزاری شبستان: تحقیقات انسان‌شناختی، شاخه‌ای از تحقیقات جامعه شناختی است که عمدتا به روش کیفی صورت می گیرد. در این گونه تحقیقات پژوهشگر سعی می کند با ذهنیت چند فرهنگی و بدون هرگونه پیش داوری وارد محیط پژوهش گردد و با استفاده از تکینک های متنوع، پاسخ سؤالات خود را بیابد. این مقاله نمونه ای از این نوع تحقیقات انسان شناختی است که به صورت کیفی و با بررسی اسناد و مصاحبه، درباره موضوع (چاه عریضه جمکران) صورت گرفته است. برخی از سؤالات تحقیق عبارتند از: آیا چاه عریضه جمکران، چاه مقدسی است؟ انداختن عریضه به داخل چاه جمکران یک عمل خرافی محسوب می شود یا مستند شرعی دارد؟ در صورتی که مستند شرعی دارد، آیا این عمل ازسوی علما و بزرگان دینی انجام می شده یا نه؟ گونه شناسی افرادی که به داخل چاه، عریضه می اندازند، چگونه است؟ آیا می‌توان مخالفان عریضه انداختن داخل چاه جمکران را به گونه های متفاوت فکری تقسیم کرد یا همه از یک نوع هستند؟ برخی از نتایج تحقیق عبارتند از چاه هیچ گونه جنبه تقدسی ندارد و تنها برای انداختن عریضه حفر شده است. عریضه نویسی در روایات مستند شرعی دارد و علما و بزرگان دینی نیز این عمل را انجام می دادند. همچنین موافقان و مخالفان نیز از یک طیف نیستند. در نتیجه یکی از قواعد نخستین اصالت تعدد فرهنگ‌ها این است که به هنگام رویارویی با رفتار دیگران، پیش‌فر‌ض‌تان این نباشد که معنای این رفتار همانی است که اگر خود شما این رفتار را می‌کردید همان معنا را داشت. بنابراین پرسش از معنا در بطن ذهنیت چندفرهنگی نهفته است (فی، 1386، صص 200 و 241) همچون با استفاده از همدلی (Empathy) با کنش‌گران (مفهوم همدلی را لرنر وارد حوزه جامعه‌شناسی توسعه کرد) و درک کامل احساس آنها و حمایت‌گری (Supportiveness) یعنی تلقین این مطلب که ما هم در سطح آنها قرار دادیم و عدم جزمیت در سخن و تواضع و ... که از شاخصه‌های حمایت‌گری است سعی کردیم خود را جای آنها تصور کرده، فضایی ایجاد کنیم تا کنشگر باورها و ته‌نشست‌های ذهنی خود را بیان کند (ر.ک.ازکیا.1380.ص 108)، از این رو بدون داشتن پیش‌فرض‌ و اینکه ممکن است باورهای متفاوتی درباره چاه عریضه و عریضه‌نویسی وجود داشته باشد طی چهار نوبت در تاریخ‌های 23/1/1390، 16/2/1390، 31/3/1390 و 16/4/1390 (روز نیمه شعبان) برای مشاهده موقعیت چاه و رفتار کنش‌گران به جمکران رفتیم. سعی شد تاریخ‌ها در زمان‌های مختلفی انتخاب شوند تا ویژگی خاصی نتایج تحقیق را تحت‌الشعاع قرار ندهد. نقطه ثقل روش ما استفاده از مصاحبه‌های نیمه‌ساخت یافته بود یعنی محور سؤالات مشخص بود اما لحن سوالات و تعداد آنها بر مبنای اطلاعات و سایر متغیرهای موجود در مصاحبه‌شونده تغییر پیدا می‌کرد. تلاش شد مصاحبه‌شوندگان از گونه‌های مختلفی انتخاب شوند تا نمونه آیینه‌ای از کل افراد باشند و تا حدودی موفق بودیم و نمونه‌ها شامل افرادی با این ویژگی‌ها بودند: پیر، جوان، میانسال، کارمند، بازاری و روحانی که از شهرها و قومیت‌های ساکن در ایران و ملیت‌های مختلف شیعی از جمله افغانی، هندی، پاکستانی، لبنانی و حتی فردی که درویش‌مسلک بود و ... . علاوه بر مصاحبه، از مشاهده، بررسی اسناد و مدارک و در نهایت تحلیل و معناکاوی رفتار کنش‌گران استفاده شد؛ در ضمن مصاحبه‌ها ضبط شد تا هم بعد از بازگشت از محل مورد مطالعه قرار گیرد و هم به عنوان سند نزد محقق باقی بماند و همچنین عکس‌هایی از محوطه چاه و رفتار کنش‌گران قبل، بعد و حین عریضه‌نویسی کنار چاه گرفته شد. در این پژوهش، برای یافتن پاسخ سؤالات مبنا این بود که رفتار کنشگران را در دو سطح می‌توان معناکاوی کرد: سطح آشکار که محقق به صورت توصیفی آنچه را آنان به زبان می‌آورند، ثبت و ضبط می‌کند و در مقابله از آنها استفاده می‌کند و سطح نهان که محقق برحسب توان علمی با رویکرد پدیدارشناسانه به معناکاوی رفتارهای آنها می‌پردازد تا از پس آن به لایه‌های زیرین باورها و عقاید آنها حول موضوع مورد نظر برسد (برای آشنایی با نمونه‌ای از این نوع پژوهش‌ها ر.ک: خان‌محمدی، 1385، صص 71-90) همو، 1388، ص 55-92). گزارش توصیفی از پدیده چاه جمکران مسجد مقدس جمکران در شرق قم و در کیلومتر شش جاده قدیم قم- کاشان قرار دارد که مجاور شهر قم محسوب می‌شود و همواره خصوصا در شب‌های سه‌شنبه و شب و روز نیمه شعبان که سالروز میلاد امام زمان است، پذیرای زایرانی از نقاط مختلف ایران و جهان می‌باشد. تاریخ ساخت بنای مسجد برای اولین بار به سال 373 ق برمی‌گردد. بنای مسجد از آن تاریخ تاکنون بارها مرمت، بازسازی و تجدید بنا شده، توسعه یافته است. در حال حاضر مساحت آن نزدیک به چهل هکتار است. مساحت محوطه و صحن آن 5/5 هکتار و ساختمان اصلی توسعه یافته آن تقریبا 1100 متر مربع زیربنا دارد که مسجد مقام نامیده می‌شود. مسجد مقام ساختمانی هشت ضلعی دارد. در کنار آن مسجد، مسجد دیگری است که به مرمر معروف است که با انواع کاشی‌کاری، سنگ‌کاری، آجرکاری، مقرنس‌کاری و گچ‌بری تزیین یافته که ترکیبی بسیار بدیع، دیدنی و زیبا از هنر معماری اسلامی را نشان می‌دهد. در محوطه مسجد چهار باب حسینیه، سه باب آشپزخانه و سفره‌خانه امام زمان و اماکن متعدد بهداشتی و رفاهی دیگر وجود دارد. مسجد دارای آداب و نماز مخصوص است که زایران هنگام ورود به مسجد انجام می‌دهند (خامه‌یار، 1384، ص 218). در قسمت جنوبی ساختمان اصلی مسجد که زایران برای نماز به آن مسجد وارد می‌شوند و حدودا پشت دیوار محراب مسجد، چاهی وجود دارد که به چاه عریضه معروف است. مساحت اطراف چاه که به وسیله نرده محصور شده است، حدود 30 متر مربع است. اطراف چاه معمولا و به تناسب زمان‌های مختلف افرادی برای انداختن عریضه به داخل چاه حضور دارند که تعداد مردم در اعیاد و مناسبت‌ها بیشتر می‌شود اما یک نکته واضح است که تعداد افرادی که برای انداختن عریضه در محوطه چاه حاضر می‌شوند، نسبت به افرادی که داخل مسجد هستند و به نماز و عبادت مشغول‌اند، بسیار کمتر است و این شاهد خوبی است بر اینکه در نظر توده مردم مسجد اصالت دارد و مردم عمدتا برای خواندن نماز مسجدجمکران به اینجا می‌آیند و نسبت بسیار کمتری از افرادی که به جمکران می‌آیند، سری به چاه می‌زنند. افرادی که به محوطه چاه می‌آیند در ابتدا دنبال تابلو یا بنر یا هر چیز دیگری هستند که اطلاعاتی در مورد چاه یا احیانا مناسک ویژه چاه در ارتباط با عریضه‌نویسی بدست آورند؛ از این رو نزدیک چاه می‌روند تا در دیوارهای اطراف چاه تابلویی در این رابطه پیدا کنند. در دیوار نزدیک به چاه تابلویی نصب شده که در آن درباره تاریخچه مسجد جمکران و واقعه‌ای که منجر به ساخت مسجد شد و همچنین دستور خواندن نماز مخصوص مسجد جمکران مطالبی ذکر شده است اما در مورد تاریخچه چاه و یا عریضه‌نویسی و مطالبی از این دست چیزی به چشم نمی‌خورد، از این رو افراد بعد از اینکه اطلاعاتی در زمینه چاه بدست نیاوردند، به مردم دیگر که مشغول عریضه‌نویسی هستند یا عریضه خود را داخل چاه می‌اندازند، رجوع می‌کنند و از آنها درباره چاه می‌پرسند، البته افرادی که بیش از یک بار به آنجا آمده‌اند، یکسره به گوشه‌ای از محوطه چاه می‌روند و مشغول عریضه‌نویسی می‌شوند. بعضی از افراد نیز عریضه‌های خود را از قبل نوشته‌اند و مستقیم سر چاه می‌روند و عریضه خود را داخل چاه می‌اندازند. افراد معمولا در هنگام عریضه‌نویسی سعی می‌کنند به دور از چشم دیگران باشند و به نوعی این کار را داخل در حوزه خصوصی خود می‌دانند یعنی هنگام نوشتن عریضه نمی‌گذاشتند دیگران به آنها نزدیک شوند؛ هر چند افرادی که سواد نداشتن ندارند، دنبال کسی می‌گردند تا برایشان عریضه بنویسد که در این تحقیق خود ما به چند نمونه از این نوع افراد برخوردیم و این سبب شد با مشکلات و نیازهای مردم بیشتر آشنا شویم. تیپولوژی افرادی که برای عرضه‌نویسی می‌آیند، مختلف و متنوع است. بعضی بی سواد، بعضی متشخص، بعضی با ظاهر یک فرد روستایی، بعضی در هیئت یک فرد شهری و امروزی و با کت و شلوار، بعضی با سیبیل‌های بلند که احتمالا حاکی از مرام و مذهب خاص آنها بود، مثلا یکی از این نوع افراد درویش و صوفی بود که با او مصاحبه‌ای هم انجام دادیم و عقاید و اعتقادات خاصی در مورد مسجد و چاه داشت. بعضی حتی از دیگر کشورها آمده بودند برای مثال از شیعیان مدینه، هند، پاکستان، افغانستان، لبنان و ... افرادی دیده شدند که با آنها هم مصاحبه‌هایی صورت گرفت. بعضی عریضه‌نویسی را با یک حال و توجه ویژه‌ای انجام می‌دادند و حتی هنگام نوشتن عریضه گریه می‌کردند و به قول معروف در حال و هوای خاصی بودند. گویی یقین داشتند حاجات‌شان در اثر نوشتن عریضه و مطرح کردن آن با امام زمان برآورده خواهد شد و حتی در زمان‌های خاصی از سال به این مکان می‌آمدند (همچنان که در مصاحبه‌های انجام‌شده، فردی از مشهد در چند سال متوالی بعد از تعطیلات عید به این مکان می‌آمد) البته بعضی هم از روی کنجکاوی و تنها برای نگاه کردن به این مکان آمده بودند و حتی در دل شاید اعتقادی به عریضه‌نویسی نداشتند و این کار را به نوعی خرافه می‌دانستند (مواردی از این دست هم دیده شد) اما یک نکته در مورد افرادی که به محوطه چاه می‌آمدند و داخل چاه عریضه می‌انداختند، مشترک بود و آن اینکه همه به وجود امام زمان باور داشتند و ایشان را ناظر بر اعمال انسان‌ها می‌دانستند و به امید اینکه حاجات‌شان برآورده شود، به داخل چاه عریضه می‌انداختند. هر چند میزان اعتقادات آنها متفاوت بود. گفتنی است، تیپ‌های فکری دیگری که متفاوت از افرادی هستند که به کنار چاه می‌آیند نیز وجود دارند که در بخش چاه جمکران در فضای سایبری به آنها اشاره می‌کنیم. همچنان که ذکر شد، چاه عریضه در قسمت جنوبی مسجد اصلی وجود دارد (در فاصله حدودا 20 متری از محوطه چاه، ماکت مسجد جمکران و قسمت‌های مختلف آن وجود دارد که موقعیت چاه عریضه کاملا مشخص است و عکس آن ثبت گردیده و موجود است). دهانه چاه که یک مربع به ضلع 50 سانتی‌متر است با میله‌های آهنی پوشیده شده است و تنها فضایی که بتوان یک کاغذ را از میان میله‌ها به داخل چاه انداخت، وجود دارد. اطراف چاه به مساحت یک اتاق 3 در 4 مسقف شده و دهانه چاه در وسط این اتاق قرار دارد. مردم هنگام انداختن عریضه به داخل چاه سعی می‌کنند داخل چاه را ببینند اما به دلیل نبودن نور و کوچک‌بودن دهانه چاه چیزی پیدا نیست. در قسمت ورودی محوطه چاه، اتاقکی وجود دارد که خادمان مسجد در کنار و داخل آن هستند و به سؤالات مردم پاسخ می‌دهند. ضمنا برگه‌هایی با عنوان عریضه که در آن دعای مخصوص عریضه به امام زمان ذکر شده و قسمتی را برای نوشتن حاجات خالی گذاشته‌اند، به مردم می‌فروشند. قیمت این برگه‌ها از 20 تومان در سال‌های قبل تا 50 تومان در زمان حاضر (1390) افزایش پیدا کرده است. گویا تورم هم به اینجا سرایت کرده است! بعضی از افراد فروختن کاغذهای عریضه را نوعی دکان‌بازی می‌دانند و به نوعی غر می‌زنند، البته برای نوشتن عریضه لازم نیست حتما از کاغذهایی که با عنوان کاغذ عریضه در ورودی محوطه چاه به فروش می‌رسد، تهیه کرد بلکه همچنان که ذکر شد بعضی از افراد عریضه‌های خود را از قبل و در کاغذهای معمولی نوشته بودند و از قسمت ورودی کاغذی نمی‌خریدند. در مجاور محوطه چاه عریضه که مخصوص آقایان است، محوطه بزرگ‌تری به چشم می‌خورد که مخصوص خانم‌ها است و چاه جداگانه‌ای برای انداختن عریضه برای آنها تعبیه شده است. معمولا تعداد خانم‌هایی که اطراف چاه هستند بیشتر از آقایان است. در بیرون محوطه چاه سمت چپ چندین بنر نصب شده است که روی یکی از آنها دیدگاه چند تن از مراجع درباره قداست مسجد جمکران آورده شده است ولی راجع به چاه نظری از مراجع ذکر نشده است. روی بنر دیگر در مورد عریضه‌نویسی، دعا و چاه مطالبی ذکر شده است، از جمله آمده است: این چاه هیچ قداستی ندارد و یک چاه معمولی است و با چاه‌های دیگر تفاوتی نمی‌کند و ... داخل چاه آب وجود ندارد و به گفته حجت‌الاسلام مرتضی وافی، دبیر شورای عالی فرهنگی و برنامه‌ریزی مسجد جمکران هر دو تا سه ماه، ورود به چاه صورت می‌گیرد و نامه‌ها بیرون آورده می‌شود.