در مورد انواع نفوس (مطمئنه، لوامه و ) چیستی و ویژگی های هر یک و علل این نام گذاری ها چه کتبی پیشنهاد می شود؟

نفس آدمى داراى شؤون و مراتبى است. پایین ترین مرتبه آن، نفس اماره بالسوء است که مربوط به حالت نقص نفس و مرحله اى است که انسان از درون میل به کج روى و افراط و تفریط در امور زندگى و گرایش به بدى و شرور دارد و از خیر و حالت تعادل در انتخاب و گرایش منحرف مى شود.مرتبه دوم نفس - که مربوط به نفوس در حال کمال و خودساخته است - نفس لوامه مى باشد. نفس آدمى در این مرحله، بیشتر میل به خیر و نیکى و اعتدال دارد و چنانچه انسان احیانا دچار انحراف، بدى و افراط و تفریط شود، از درون او را ملامت و سرزنش مى کند تا دوباره او را به طرف اعتدال و خیر وادار نماید.مرتبه سوم نفس (مرحله کمال نفس آدمى) نفس مطمئنه است. انسان با رسیدن به نفس مطمئنه، کمال و سعادت و آرامش حقیقى زندگى خود را پیدا مى کند و صاحب نفس راضیه و مرضیه مى شود؛ یعنى، هم او از خدا راضى مى گردد و هم حق تعالى از او رضایت دارد. از این بیان استفاده مى شود که مرحله ضعف نفس، مربوط به نفس اماره است؛ زیرا در این مرتبه نفس آدمى، کاملاً مقهور غرایز، شهوات و هواهاى نفسانى است و به صورت افسارگسیخته، خود را از حکم عقل و فطرت رها نموده است.صاحب نفس اماره، امور زندگى خود را منطبق با حکم عقل سلیم و فطرت الهى انتخاب نمى کند؛ زیرا اراده او در مقابل خواسته هاى غریزى و هواهاى نفسانى بسیار ضعیف است و در واقع حالت انفعالى دارد.حالت قوت نفس هم مربوط به انسانى است که با تقویت عقل و فطرت در خویشتن و مبارزه با افراط و تفریط، نفس خود را از اسارت نفس اماره رهانیده و عنان اختیار امور زندگى و انتخاب خویش را به عقل خویش سپرده است و زندگى کاملاً معقول و مشروعى دارد.این انسان، طالب کمال بوده و امید است با وصول به نفس مطمئنه، به نهایت کمال و سعادت نفس انسانى، بار یابد و حیات و عاقبت مطمئن و آرامى بیابد.با توجه به مطالب گذشته، روشن مى شود که وقتى در کتاب هاى اخلاقى سخن از مبارزه با نفس مطرح مى شود، مراد مبارزه با حالت نقص و ضعف نفس در مقابل غرایز و افراط و تفریط در شهوات است (نه با خود نفس و کمالات آن). مبارزه اى که نه تنها موجب ضعف بیشترنفس نمى شود؛ بلکه براى تقویت و ایجاد تعادل و قدرت انتخاب صحیح ضرورت دارد.هواهاى نفسانى، در واقع خواسته هاى غیرعقلایى و برخاسته از حالت افراط و تفریط در غرایز و شهوات نفس است؛ خواسته هایى که موجبات نقص اراده و انتخاب در آدمى را فراهم کرده و اختیار زندگى را از دست او خارج مى سازد.انسان داراى دو بعد حیوانى و الهى است. بعد حیوانى نفس اماره و بعد الهى داراى مراتبى است که ابتدا نفس لوامه و سپس مطمئنه نام دارد.از مجموع غرایز حیوانى و انسانى، به نفس اماره (امر کننده به بدى) تعبیر مى شود.نفس لوامه هم همان وجدان اخلاقى است. کار نفس لوامه، قبل از عمل خیر و نیک تشویق و در حین عمل ترغیب و بعد از آن تحسین است. کار آن در قبل از عمل بد، تهدید و در حین عمل کفّ و جلوگیرى و بعد از عمل ملامت و سرزنش است، (جهاد با نفس، حسین مظاهرى).{Jنفس مطمئنه نفسی است که صاحب آن به عقاید حقّه و ثواب و عقاب اطمینان یافته و آرامش دارد. چنانکه امیرالمؤمنین(ع) در صفت اهل تقوا می فرماید: «فَهُمْ وَ الجَنَّةُ کَمَنْ قَدْرَ آها وَ هُمْ فیها مُنَعَّمُونَ وَ هُمْ وَ النّارُ کَمَنْ قَدْرَ آها وَ هُمْ فیها مُعَذَّبُونَ؛ (نهج البلاغه صبحی صالح ـ خطبه 193) پرهیزگاران نسبت به بهشت مانند کسانی هستند که آن را دیده و به نعمت آن نایل شده باشند و نسبت به آتش مانند کسانی هستند که آن را دیده و در آن معذب شده باشند». و در روایتی که مربوط به جوانی از انصار است (که بر حسب بعضی روایات «حارثةبن مالک انصاری» نام داشت) نیز نظیر همین جمله هست. این حال اطمینان نفس که از آثار یقین است از شؤون ممتاز نفس است و درجات سعادت بستگی به درجات این اطمینان دارد و از شؤون آن رضا و تسلیم و توکل و تفویض است. این مقام است که به موجب قرآن صاحبش به خطاب: «یا اَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ اِرْجِعی اِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی؛ فجر/27 – 30 ای نفس قدسی و دل آرام (به یاد خدا) امروز به حضور پروردگات باز آی که تو خشنود (به نعمتهای ابدی او) و او راضی از (اعمال نیک) تو است باز آی و در وصف بندگان خاص من در آی و در بهشت (رضوان) من داخل شو» سرافراز می شود. امامت و مهدویت ج 2- معرفت حجت خدا،آیةالله لطف الله صافی گلپایگانی چه تعبیرات جالب و دل انگیز و روحپرورى ؟ که لطف و صفا و آرامش و اطمینان از آن مى بارد!دعوت مستقیم پروردگار، از نفوسى که در پرتو ایمان به حالت اطمینان و آرامش رسیده اند.دعوت از آنها براى بازگشت به سوى پروردگارشان به سوى مالک و مربى و مصلحشان .دعوتى که آمیخته با رضایت طرفینى است ، رضایت عاشق دلداده از معشوق ، و رضایت محبوب و معبود حقیقى .و به دنبال آن تاج افتخار عبودیت را بر سر او نهادن ، و به لباس بندگى مفتخرش کردن ، و در سلک خاصان درگاه او را جاى دادن !و سپس دعوت از او براى ورود در بهشت ، آنهم با تعبیر «وارد بهشتم شو» که نشان مى دهد میزبان این میهمانى تنها و تنها ذات مقدس او است ، عجب دعوتى ! عجب میزبانى ! و عجب میهمانى !منظور از «نفس»در اینجا همان روح آدمى است .و تعبیر به «مطمئنة» اشاره به آرامشى است که در پرتو ایمان پیدا و حاصل شده ، چنانکه قرآن مى گوید: «الا بذکر الله تطمئن القلوب؛ بدانید تنها با ذکر خدا دلها آرام مى گیرد». (رعد - 28)چنین نفسى هم اطمینان به وعده هاى الهى دارد، و هم به راه و روشى که برگزیده مطمئن است ، هم در اقبال دنیا و هم در ادبار دنیا، هم در طوفانها، و هم در حوادث و بلاها، و از همه بالاتر در آن هول و وحشت و اضطراب عظیم قیامت نیز آرام است .منظور از بازگشت به سوى پروردگار به عقیده جمعى از مفسران بازگشت به ثواب و رحمت او است ، ولى بهتر آن است که گفته شود بازگشت به سوى خود او است ، یعنى در جوار قرب او جاى گرفتن ، بازگشتى معنوى و روحانى نه مکانى و جسمانى .آیا این دعوت به بازگشت به سوى پروردگار تنها در قیامت است ، و یا از لحظه جان دادن و پایان گرفتن عمر؟سیاق آیات البته مربوط به قیامت است ، هر چند تعبیر خود این آیه مطلق و گسترده است.تعبیر به«راضیه» به خاطر آن است که تمام وعده هاى پاداش الهى را بیش از آنچه تصور مى کرد قرین واقعیت مى بیند، و آنچنان فضل و رحمت خدا شامل حال او مى گردد که یکپارچه رضا و خشنودى مى شود و اما تعبیر به «مرضیة» به خاطر این است که مورد قبول و رضاى دوست واقع شده است .چنین بنده اى ، با چنان اوصاف ، و با رسیدن به مقام رضا و تسلیم کامل ، حقیقت عبودیت را که گذشتن از همه چیز در طریق معبود است دریافته ، و در سلک بندگان خاص خدا گام نهاده ، و مسلما جایى جز بهشت براى او نیست.در بعضى از تفاسیر آمده است که این آیات در مورد «حمزه» (سید الشهداء) نازل شده ، ولى با توجه به اینکه این سوره مکى است این در معرفی کتاب معرفت نفس:1- مسئله شناخت، استاد شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، تهران2- معرفت شناسی در قرآن، حضرت آیت الله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، قم3- معرفت شناسی، حسن معلمی، کانون اندیشه جوان، تهران4- آموزش فلسفه، استاد مصباح یزدی، جلد اول، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران5- معرفت دینی از منظر معرفت شناسی، علی ربانی گلپایگانی، کانون اندیشه جوان6 - سرشت انسان. شیروانى، 7 - دروس معرفت نفس حسن زاده آملى، حسن، 8 - مقالات، ج 1 و 2 و 3، شجاعى، محمد، 9 - المیزان، ج 6، ص 163 - 169، طباطبایى، سیدمحمدحسین10- فلسفه اخلاق، شهید مطهرى11- فلسفه اخلاق، استاد مصباح یزدى .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه