دیدگاه مفسران اهل سنت در تفسیر آیه ی «الله نور السموات والارض ...» چگونه است؟

دیدگاه های تفسیری اهل سنت در رابطه با آیات بیانگر صفات خبری؛(1) و آیات متشابه مبتنی بر دیدگاههای کلامی آنان در این زمینه است. بر این اساس دیدگاه های متنوعی در میان اهل سنت وجود داشته که آنان را در دو طیف متمایز عقل گرایی و تأویل آیات متشابه و دیگر ظاهر گرایی و پذیرش ظواهر آیات (که نتیجه ی آن گرایش به تشبیه و تجسیم و یا فراتر از آن قول به تشبیه و تجسیم است) و حد میان این دو قول قرار می دهد. هر چند که قول به تشبیه و تجسیم تنها دیدگاه گروهی از مجسمه از اهل حدیث بوده که جمهور علمای اهل سنت دیدگاه آنان را مورد مذمت خویش قرار داده اند. در آیه ی شریفه ی نور: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَكادُ زَيْتُها يُضِي‏ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى‏ نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ وَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ»؛(2) با توجه به قراین و نقلیّات صحابه، غالب مفسرین اهل سنت حقیقت نور در آیه را به معنای «هدایت» یا «تدبیر» و یا «نور» را به معنای فعل ماضی «نوّر» «روشن نمود» تفسیر نموده اند. توضیح: الف) تفسیر آیه ی نور در بیان علامه ی طباطبایی (رضوان الله علیه) در ابتدا تفسیری از علمای شیعه را ارائه نموده و پس از آن به بیان کلّی دیدگاه مفسرین اهل سنت پرداخته می شود. مرحوم علامه ی «طباطبایی» در تفسیر این آیه می نویسد: «اين آيات متضمن مقايسه ی مؤمنين به حقيقت ايمان با كفار است، مؤمنين را به داشتن اين امتيازات معرفى مى ‏كند كه به وسيله ی اعمال صالح هدايت يافته، و به نورى از ناحيه پروردگارشان راه يافته ‏اند كه ثمره ‏اش معرفت خداى سبحان، و سلوك و راه‏يابى به بهترين پاداش، و نيز به فضل خداى تعالى است، در روزى كه پرده از روى دلها و ديده‏ هايشان كنار مى ‏رود. به خلاف كفار كه اعمالشان ايشان را جز به سرابى بدون حقيقت راه نمى ‏نمايد، و در ظلماتى چند طبقه و بعضى روى بعض قرار دارند، و خدا براى آنان نورى قرار نداده، نور ديگرى هم نيست كه با آن روشن شوند. اين حقيقت را به اين بيان ارائه داده كه خداى تعالى داراى نورى است عمومى، كه با آن آسمان و زمين نورانى شده، و در نتيجه به وسيله ی آن نور، در عالم وجود، حقايقى ظهور نموده كه ظاهر نبود. و بايد هم اين چنين باشد، چون ظهور هر چيز اگر به وسيله ی چيز ديگرى باشد بايد آن وسيله خودش به خودى خود ظاهر باشد، تا ديگران را ظهور دهد، و تنها چيزى كه در عالم به ذات خود ظاهر و براى غير خود مظهر باشد همان نور است. پس خداى تعالى نورى است كه آسمانها و زمين با اشراق او بر آنها ظهور يافته ‏است، هم چنان كه انوار حسى نيز اين طورند، يعنى خود آنها ظاهرند و با تابيدن به اجسام ظلمانى و كدر، آنها را روشن مى سازند، با اين تفاوت كه ظهور اشياء به نور الهى عين وجود يافتن آنها است، ولى ظهور اجسام كثيف به وسيله انوار حسى غير از اصل وجود آنها است. در اين ميان نور خاصى هست كه تنها مؤمنين با آن روشن مى ‏شوند، و به وسيله ی آن به سوى اعمال صالح راه مى‏ يابند و آن نور معرفت است كه دلها و ديده ‏هاى مؤمنين در روزى كه دلها و ديده ‏ها زير و رو مى‏ شود، به آن روشن مى‏ گردد، و در نتيجه به سوى سعادت جاودانه خود هدايت مى ‏شوند، و آنچه در دنيا برايشان غيب بود در آن روز برايشان عيان مى ‏شود. خداى تعالى اين نور را به چراغى مثل زده كه در شيشه ‏اى قرار داشته که با روغن زيتونى در غايت صفا بسوزد و چون شيشه چراغ نيز صاف است، مانند كوكب درى بدرخشد، و صفاى اين با صفاى آن، نور على نور تشكيل دهد، و اين چراغ در خانه ‏هاى عبادت آويخته باشد، خانه ‏هايى كه در آنها مردانى مؤمن، خداى را تسبيح كنند، مردانى كه تجارت ايشان را از ياد پروردگارشان و از عبادت خدا باز نمى‏ دارد. اين مثال، صفت نور معرفتى است كه خداى تعالى مؤمنين را با آن گرامى داشته، نورى كه دنبالش سعادت هميشگى است، و كفار را از آن محروم كرده، و ايشان را در ظلماتى قرار داده كه هيچ نمى ‏بينند. پس كسى كه مشغول با پروردگار خويش باشد و از متاع حيات دنيا اعراض كند به نورى از ناحيه خدا اختصاص مى ‏يابد، و خدا هر چه بخواهد مى‏ كند، ملك از آن او است، و بازگشت به سوى اوست، و هر حكمى بخواهد مى‏ راند...».(3) ب) دیدگاه مفسرین اهل سنت غالب مفسرین اهل سنت مراد از «نور» در آیه ی شریف را به معنای «هدایت» و «تدبیر» تفسیر نموده اند که به چند مورد اشاره می گردد: 1) «طبری» (متوفی: 310هـ) که از برجسته ترین مفسران اهل سنت است در تفسیر این آیه «الله نور السموات والارض» را به معنای هدایتگر اهل آسمانها و زمین تفسیر نموده است. وی این تفسیر را تفسیر اهل تأویل بیان داشته و قول دیگری را نیز بیان داشته که به معنای «مدبر آسمانها و زمین» است.(4) دیدگاه طبری و روایات بیان شده در تفسیر او «جامع البیان» به عنوان مرجعی برای سایر مفسرین اهل سنت قرار گرفته است. بر این اساس در تفسیر این آیه قریب به اتفاق مفسران همان دیدگاه «طبری» در تفسیر آیه را بیان نموده اند. 2) «ابن جوزی» (متوفی:597هـ) از محدثین و بزرگان حنبلی مذهب در عین حال که محدث بوده؛ اما دارای گرایشی تأویلی نیز بوده است. وی در تفسیر این آیه به دو احتمال اشاره نموده که یکی به معنای «هدایتگر اهل آسمانها و زمین» و دیگری به معنای «مدبر آسمانها و زمین» است.(5) 3) «فخر رازی» (متوفی: 606هـ) از مفسران اشعری مذهب نیز که دیدگاهی تأویلی داشته بعد از آنکه بیان داشته که محال است خدا توصیف به نور مادی گردد، مراد از این نور را، نور هدایت و یا تدبیر آسمانها و زمین، به واسطه ی حکمت بالغه پروردگار دانسته است».(6) در مقابل دیدگاه های تأویلی، دیدگاه سلفیه است که آنان «نور» را به معنای «نور خالق» و «نور مخلوق» و همچنین «نور ظاهری» و «نور باطنی» تقسیم نموده اند. بر این اساس نور در آیه به معنای صفت خدا تفسیر شده است به گونه ای که حقیقتا خدا نور آسمانها و زمین است، منتهی با این وصف که نوری که به خدا نسبت داده می شود هر چند نور است، امّا کیفیت آن همسان کیفیت نور مخلوقات نبوده و متناسب با ذات پروردگار است که این دیدگاه هر چند قول صريح به تجسیم و تشبیه نبوده، اما لازمه ی آن پذیرش قول به تشبیه خواهد بود. بیان اسفتتایی از «ابن باز» مفتی وهابی: «ابن باز» در پاسخ تفسیر این آیه می نویسد: معنای آیه ی کریمه در نزد علما آن است که خدا آسمانها و زمین را روشن ساخته است. پس همه ی نوری که در آسمانها و زمین و همه ی نوری که در روز قیامت است، جملگی از نور خداست. و نور دو نوع است. «نور مخلوق» که این نور در دنیا و آخرت و در بهشت و بین مردم الان وجود دارد که از نور ماه و خورشید و ستارگان است و همچنین نور برق و آتش که همگی مخلوق بوده و از نور خلقت پروردگار سبحان است. ودیگری «نور غیر مخلوق» که این نور از صفات پروردگار سبحان است». وی بیان می دارد که «نور وجه» و «نور ذات» غیر مخلوق بوده و هر دو از صفات پروردگارند و این دیدگاه حقی است كه اهل سنت و جماعت بر اين دیدگاه می باشند.(7) .

كانون گفتگوی قرآنی

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/27

لینک کوتاه