رابطه اعمال با صورت تکويني آن چگونه است؟

مقدمه: انسان در طول زندگي خودش اعمال فراواني را انجام مي دهد که اين اعمال، سازنده روح و جان وي مي شوند و آثار و تبعات فراواني را در خارج دارند. با اين اعمال نفس انسان رشد و تکامل مي يابد و در پي آن آثار خارجي آن چه نيکو باشد و چه نباشد، در خارج ظاهر مي گردد. آنچه که باعث مي شود که نفس انسان عروج يابد يا سقوط کند، ملکاتي است که براي نفس انسان توسط اين اعمال حاصل مي گردد. اين ملکات تأثير مستقيم به صورت حقيقي و تکويني بر انسان و آثار برآمده از اين اعمال دارند. لذا نفس انسان لحظه به لحظه توسط اين اعمالي که صورت مي گيرد، خودش را مي سازد و به مناسبت آن اعمال آثار خوب و بد آن جلوه مي کند. در پاسخ سئوال مذکور مي توان دو دسته از آثار اعمال را مورد بررسي قرار داد که در حقيقت اين دو دسته همان صورت تکويني و حقيقي اعمال است. دسته اول: با توجه به اين که اعمالي که انسان انجام مي دهد داراي آثار و نتايج مي باشد، گاهي از مواقع اين آثار مشهود همه مي باشد، لکن ممکن است بعضي نسبت به اين آثار و روابط آن با اعمال انجام گرفته از انسان غفلت داشته باشند و در صدد تطبيق آثار با اعمال صورت گرفته برنيايند. اين دسته در حقيقت صورت ظاهري اعمال است که در قالب آثار نيک و بد ظاهري جلوه گري مي کند. مثل شخصي که به اعمال ديني خودش از جمله نماز و روزه و... اهميت مي دهد، داراي چهره اي نوراني و دلنشين مي باشد و ارتباط افراد با وي آرامش خاطر و روان به افراد برقرار کننده ارتباط، مي دهد و بديهي است که اين خصوصيات اثر و صورت حقيقي همين اعمال است که شخص انجام داده است. يا اينکه در خيلي از موارد اشخاصي نسبت به حساب مالي خودشان از جمله خمس و زکات، مقيدند و اين باعث مي شود که اموال اين اشخاص پربرکت باشد و اموال ايشان در راههاي خدا پسندانه هزينه گردد که در حقيقت اين آثار از فعل نيک اين افراد نشأت گرفته است. بر عکس آن افرادي که به خاطر انجام اعمال خلاف موازين شرعي مشاهده مي شود که اوضاع نابسامان فکري و اجتماعي و تبعات و آثار سوئي دارند که همگي همان جلوه گري و صورت اين اعمال است. خداوند متعال در قرآن مي فرمايند: «اگر اهل شهرها ايمان بياورند و تقوا پيشه کنند به تحقيق برکات آسمان و زمين را برايشان نازل مي کنيم». مرحوم علامه طباطبايي در ذيل اين آيه شريفه در الميزان مي فرمايند: «منظور از برکات انواع خير زياد مي باشد که در نتيجه اعمال انسان حاصل مي گردد و منظور از برکات زمين را انواع نبات و ميوه و امنيت و... ذکر مي کنند و برکات آسمان را باران و برف و گرما و سرمايي که هر کدام به موقع خودش نازل گردد را مي شمارند». در ادامه ايشان مي فرمايند: «آيه دلالت دارد بر اين که فتح در برکت، نتيجه ايمان اهل شهرها است؛ بدين معنا که ايمان نوع انساني و تقواي ايشان داراي اين آثار و نتايج مي باشد...». با توجه به آيه فوق و سخن علامه طباطبايي روشن مي گردد که حقيقت ايمان و اعمال صالح به شکل نعمت هاي دنيوي (و پاداش هاي اخروي) ظاهر مي گردد. البته گرچه به ذهن خطور مي کند که اين موارد صورت تکويني اعمال نيست، بلکه آثار و نتايج صورت تکويني اعمال و حقيقت اعمال است، لکن از باب سنخيت بين اثر و ذي اثر مي توان گفت که همين نعمت ها نيز صورت حقيقي اعمال مي باشند. دسته دوم: اينکه اعمال ما داراي حقيقت هاي ديگر و صورت هاي ديگري نيز مي باشند، از جمله اين که خداوند متعال در قرآن کريم مي فرمايند: «اي کساني که ايمان آورده ايد از بسياري از ظنّ ها اجتناب کنيد که گناه است و در کار يکديگر تجسس نکنيد و بعضي از شما غيبت بعضي ديگر را نکند. آيا يکي از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد...». همچنين در جاي ديگر خداوند متعال مي فرمايد: «آنان که اموال يتيمان را به ستمگري مي خورند در حقيقت آتش جهنم را مي خورند...». با توجه به دو آيه فوق مي بينيم که غيبت کردن از برادر ديني يعني خوردن گوشت مرده و همچنين به ناحق خوردن مال يتيم يعني خوردن آتش، مي باشد که اين دو آيه به طور صريح اشاره دارد به اين که صورت تکويني و حقيقي غيبت کردن و مال يتيم خوردن، گوشت مرده و آتش جهنم خوردن مي باشد. اينگونه از تعابير حکايت از اين دارد که اعمال انسان براي او تجسم و تمثل مي يابد؛ بدين معنا که در قيامت، بلکه در همين دنيا هر آن چه انسان انجام مي دهد و جزء ملکات نفساني قرار گرفت، صورت مي يابد و حقيقت آن جلوه مي کند. يکي از مسائل بلند حکمي و فلسفي مساله تجسم اعمال مي باشد؛ به اعتقاد حکماي شيعه در قيامت و بلکه در همين زندگي دنيايي اعمال انسان در اثر تکرار، يکسري ملکاتي در عمق جان او ايجاد مي کند که در اثر اين ملکات کسب شده، صورت حقيقي و واقعي انسان ساخته مي شود. جناب علامه حسن زاده مي فرمايد: «قول و فعل ما از روزه و نماز و زکات و... همه از بين مي روند، ولي از تکرار اين افعال، ملکاتي در نفس ما حاصل مي شود که بذرهاي صورت هاي نفس انسان مي شوند...». همچنين روايات فراواني نيز داريم که بيانگر اين است که ميان اعمال انسان و صورت تکويني و حقيقي آنها رابطه عيني و مستقيم است، از جمله اين که: امام محمد باقر ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: «مردم بسيارشان بهائم و چهارپا مي باشند مگر اندکي از مؤمنين». با توجه به سياق روايت روشن است که منظور حضرت اين است که مردم در دنيا اين گونه مي باشند گرچه خودشان متوجه نباشند، ولي اين حقيقت را اهل يقين و اولياي الهي درک مي کنند و براي آن دسته از مردم که داراي چشم دل نمي باشند، در قيامت اين حقايق بروز و ظهور پيدا مي کند. در روايتي ديگر از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ آمده است که: «دنيا کشتزار آخرت است». از اين روايت نيز به خوبي استفاده مي شود که هر آن چه که کسب کرديم همان را داريم، لذا با کسب اعمال نيکو، حقيقت و تکوين نيکو و با کسب اعمال بد، حقيقتي نامناسب خواهيم داشت. لذا با توجه به اين آيات و روايات مشخص مي گردد که منظور از صورت تکويني اعمال در دسته دوم همان تجسم و تجسد اعمال انسان است که از مخلوقات و انشاءات نفس انسان مي باشد که متناسب با اعمال انسان است. کلام بزرگان حضرت علامه حسن زاده می گوید: «اگر کسي به ديده بصيرت مشاهده کند، باطن خويش را که پر از انواع موذيات و درندگان است مي بيند و متنبه مي شود که اينها تمام صور برزخيه صفات رذيله اوست، از قبيل شهوت و غصب و مکر و...، لکن بيشتر مردم به واسطه فرو رفتن در امور دنيا و متوغل بودن در بدن، پايبند به ماديات مي باشند و لذا نمي بينند و از اين صورت ها غافلند، اما وقتي مردند پرده غفلت برداشته مي شود و همان صفات رذيله به صورت مار و عقرب و... تجسم مي يابند». .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه