چه توجیهی برای عملیات استشهادی وجود دارد؟ آیا این خودکشی نیست؟

در فرهنگ پویاى اسلامى حفظ جان و نفس مؤمن از اهمیت بالایى برخوردار است به گونه اى که بعد از اصل توحید هیچ چیزى دیگر به اهمیت حفظ نفس مؤمن نمى رسد . اما با این حال در قرآن کریم آیاتى فراون وجود دارد که کشته شدن در راه خداوند را در مورد ستاى قرار داده است . بنابراین انسان مسلمان جان و نفس خود را فقط در مقابل حفظ دین و دفاع از کیان اسلامى از دست مى دهد . و در عوض رضوان و مغفرت الهى را به دست مى آورد . فرهنگ شهادت طلبى یک فرهنگ قرآنى است . خدا خریدار جان و مال مؤمنین هست تا در برابر آن بهشت را به مؤمنین عطا نمایند . ( سوره مبارکه توبه ، آیه . 111 ) تقبیح خودکشى و ستایش شهادت : دو اصل اسلامى در خصوص بذل جان و حفظ آن مطرح است در قرآن کریم خطاب به مؤمنین آمده است که با دستان تان خودتان را به هلاکت نیندازید . ( سوره مبارکه بقره ، آیه . 195 ) از سوى دیگر آیاتى فراوان بر ستایش کسانى که در راه خدا جانشان را تقدیم اسلام کردند ، دلالت دارد . بر این اساس هرگاه انسانى براى حفظ حیثیت و شرافت مسلمین در مقابل دشمنان اسلام جنگیدند و به شهادت رسیدند ، جایگاه بلندى در پیشگاه الهى به دست مى آورند . اما اگر کسى بدون این که مقابله با دشمن دین مطرح باشد سبب قتل و نابودى خود را فراهم کند مستحق مذمت و عذاب الهى مى باشد . پرسش اصلى این است که در مقابله با دشمنان اسلام انسان مؤمن اجازه دارد که با دست خود جهت ضربه زدن به دشن جان خود را از دست بدهد ؟ مسلم است که اگر کسى در نبرد با دشمن توسط دشمن به شهادت برسد ، مستحق ستایش و پاداش الهى است . آیات قرآنى و رفتار جنگى مسلمین در حضور پیامبر خدا ( ص ) و امام على ( ع ) و نیز اقدامات شهدا کربلا در حضور امام حسین ( ع ) همه نشانگر این است که فداکارى از این دست پاداش فوق تصور براى شهدا دارد . ولى در وضعیت فعلى عده اى از مسلمین در فلسطین و بعضا در لبنان جهت ضربه زدن به دشمنان از جان خود مى گذرند به علت این که قتل این ها به دست خودشان صورت مى گیرد نه دشمن چگونه چنین رفتارى توجیه پذیر است ؟ در مقام پاسخ به این پرسش باید دو نکته را مورد توجه قرار بدهیم : الف . وضعیت نابرابر مسلمانان در برابر دشمنان : براى مسلمین فلسطین امکان این که در یک جبهه متعارف ، جنگى صورت بگیرد و مسلمین بتوانند با قدرت و توان خود در مقابل دشمن عکس العمل مناسب و کوبنده از خود نشان بدهد ، وجود ندارد زیرا برترى مطلق تکنولوژى و فن آورى نظامى دشمن ، قدرت هرگونه عکس العمل را از طرف مقابل سلب کرده است قبل از آن که مسلمین یک گلوله شلیک کند آنها در سایه برترى فن آورى نظامى او را از پاى در مى آورد . در نتیجه در چنین میدانى فقط مسلمین قربانى مى شوند بى این که یک تن از دشمن آسیبى ببیند . بنابراین جنگ روبرو و متعارف براى مسلمین امکان ندارد . تنها راهى که مى توان بر دشمن صدمه بزند این است که با تشکیل گروه استشهادى اگر خودش به شهادت مى رسد لااقل چند تن از نیروى دشمن هم به هلاکت مى رسد . بنابراین تنها راه عاقلانه مقابله با دشمن براى مسلمین مثل فلسطین عملیات استشهادى است . و دیگر هیچ راهى باقى نمانده است آیا از نظر اسلام پیمودن این راه مشروع است یا نه ؟ ب . توجه به بذل جان و مال در راه خدا : در قرآن و روایات اسلامى اصل فداکارى و شهادت در راه خدامورد ستایش واقع شده است اما کیفیت آن مورد نظر نمى باشد . چه بسا در مواردى انسان مؤمن صد در صد مى دانست که نتیجه نبرد جز قتل و شهادت او نیست و اصلا نجات جان حتى به اندازه یک درصد هم متحمل نبوده است مثل صحنه کربلا . بنابراین نمى توان گفت که در عملیات استشهادى چون عامل نبوده است آسیب به نفس خود شخص است لذا نمى تواند مصداق شهادت باشد . زیرا در شهادت در راه الهى مهم این است که دفاع از حیثیت مسلمین ناموس سرزمینکیان اسلامى در میان باشد . اگر براى انسان مسلمان امکان مقابله مسلحانه به صورت متعارف وجود داشته باشد طبیعى است که همین راه براى دفاع از مسلمین و حفظ سرزمین اسلامى مطلوب است . اما ارگ راهیمتعارف به دلیل برترى مطلق دشمن در فنون نظامى مسدود باشد تنها راه جهاد با دشمنان اقدامات استشهادى است . در این صورت همین امکان را نباید از دست داد . ج . اسلام براى رسیدن به اهداف خود فقط از وسایل مشروع و جایز استفاده مى کند و شعار » هدف وسیله را توجیه مى کند « را از اساس مردود مى داند . توضیح اینکه براى رسیدن به اهداف خود از وسائل و ابزار متعدد مى توان استفاده نمود که در یک تقسیم بندى کلى به مشروع - جایز و قانونى - و نامشروع - حرام و غیر قانونى - تقسیم مى شوند . مثلا انسان براى ادامه زندگانى نیاز به غذا دارد . این غذا را مى توان از راه هاى حلال یا حرام تهیه کرد . اسلام جلوى راه حرام را مى گیرد و راه حلال را باز نگه مى دارد . همچنین از انواع خوردنى ها برخى را روا و برخى را ناروا مى داند مثلا استفاده از گوشت خوک یا مردار را جایز نمى داند , اما خوردن گوشت گوسفند و مرغ و بسیارى دیگر از حیوانات را به شرط ذبح یا صید شرعى جایز مى داند . اما اسلام به همین مقدار اکتفائ نمى کند , اگر کسى در حال گرسنگى شدید باشد و هیچ نوع غذاى مشروع در دسترس او نباشد و تنها بتواند گرسنگى خود را با خوردن گوشت مردار یا خوک تامین کند , در این صورت چه باید بکند ؟ او بین حفظ جان خود و خوردن غذاى غیر شرعى قرار دارد , کدام یک را انتخاب کند ؟ پاسخ عقل حفظ جان و خوردن گوشت مردار است و اسلام نیز به این مسئله فتوا مى دهد . به عبارت دیگر دایره مشروعات در حالت اضطرار وسیع تر مى شود , خوردن غذایى که در حالت عادى ناروا بوده در حالت ضرورت روا مى شود . از این مطلب در فقه اسلامى به قاعده H الضرورات تبیح المحظورات E ناگریزیها حرامها را مباح مى کند تعبیر مى شود . مثال بارز آن خوردن گوشت مردار در هنگام ناچارى است . مثال دیگر آن کشتن دیگران است . در حکم اولیه و حالت اولیه کشتن انسانها شرعا حرام است و کسى که مرتکب چنین کارى مى شود , مجرم است . اما وقتى که در دفاع از خود و خانواده خود مجبور به کشتن دیگرى شویم , این عمل جایز مى شود . فرض کنید که کسى قصد جان ما را کرده است و تنها صورت دفاع از جان خود , مقابله با او و کشتن او مى باشد , به حکم الضرورات تبیح المحظورات کشتن او مباح مى شود . 1 پس در دفع ضررى که هیچ چاره اى از آن نیست , مثل جایى که حفظ جان وابسته به خوردن گوشت مردار است , محرمات حلال مى شوند . کشتن دیگرى براى دفاع از خود نیز از این قبیل است و این نظر و فتواى فقهائ اسلام - اعم از شیعه و سنى - است . و از آنجا که اصلى عقلائى است علم حقوق نیز آن را تایید مى کند . البته فقهائ در کنار این قاعده , به قاعده دیگرى تحت عنوان H الضرورات تتقدر بقدرهادد E ناگریزیها به اندازه خودشان اعمال مى شوند , دایره استفاده از ضرورات را به حد ضرورت محدود مى کنند . یعنى حکم ضرورى که حکم ثانوى است , فقط محدود به وقت اضطرار است , تا اندازه رفع درماندگى جارى و مشروع است . مثلا در خوردن گوشت مردار فقط باید به حدى اکتفائ نمود که انسان به حالت ضعف مفرط منجر به مرگ دچار نشود , یا در دفاع از خود باید به حداقل اکتفائ کرد , اگر با مجروح کردن طرف مقابل امکان دفاع است , قتل او ناروا و نامشروع است یا اگر با کشتن یک نفر دفاع از خود حاصل مى شود , نباید دستان خود را به خون نفر دوم آلوده کرد . یعنى هرجا ضرورت و حالت ناچارى برطرف شد , حکم ضرورى چون خوردن گوشت مردار نیز برطرف مى شود . 2 خلاصه کلام اینکه اسلام از باب ضرورت و ناچارى در حکم ثانوى برخى حرامها را حلال کرده است و محدوده آن را نیز در حد همان حکم ضرورى قرار داده است و اجازه پیشروى از حکم ضرورى و تعدى و تجاوز از قانون ضرورت را نمى دهد و مورد آن نیز در جایى است که بین دو حکم اولیه تزاحم پیش بیاید که ناچار باید یک کدام را انتخاب نمود و البته در این بین باید راه کم ضررتر را انتخاب کرد . در حفظ جان و خوردن گوشت مردار که یکى واجب و دیگرى حرام است - به حکم اولى - اولویت به حفظ جان است و ناچار باید گوشت مردار را خورد . در تسلیم شدن به دشمن و مقابله با او و کشتن او نیز چنین تزاحمى حکمفرماست که ناچار باید راه کم ضررتر را انتخاب نمود . اما در مسئله عملیات استشهادى فلسطینیان , اگر عمل آنها مطابق این اصل کلى است که آنها براى حفظ جان و عزت و شرف خود و باز پس گیرى زمین فلسطین از اشغالگران صهیونیست مضطر و مجبورند که دست به چنین عملى بزنند , این عملیات مشروع و جایز است و اگر از راههاى دیگر مى توانند به اهداف خود برسند , این عملیات ناروا و نامشروع است . با توجه به حکم فوق , از نظر مصداقى باید گفت : عقل سیاسى حکم مى کند که در موقعیت فعلى عملیات استشهادى ضرورت دارد . زیرا اولا دشمن آنها صهیونیسم است که نه تنها در فلسطین و بر فلسیطنیان با خشونت حکومت مى کند و تن به هیچ منطق و معاهده اى نمى دهد , از آن بالاتر بر شریان اقتصاد جهانى مسلط است و رسانه هاى گروهى جهانى را در اختیار دارد و نفوذ کاملى بر حامیان اسرائیلیان - مخصوصا - امریکا دارد . ثانیا صهیونیست ها سرزمین فلسطینیان را اشغال کرده اند و نه تنها حاضر به پس دادن آن نیستند , بلکه حاضر نیستند که حتى بخشى از آن را به صاحبان اصلیش تحویل بدهند تا آنها دولت مستقل فلسطینى تشکیل دهند و اگر زورشان برسد , دیگر سرزمینهاى اسلامى - به ویژه لبنان و سوریه و اردن - را نیز به اشغال خود در مى آورند . ثالثا فلسطینیان در این هیاهوى تبلیغات و عملیات وحشیانه صهیونیست ها هیچ پشتیبان جدى - حتى در بین دولتهاى اسلامى و عربى - ندارند و به معناى واقعى کلمه تنها هستند . رابعا تمام یهودیانى که از سرزمینهاى دیگر به فلسطین آمده اند و در شهرهاى فلسطینى یا شهرکهاى صهیونیست نشین اسکان داده شده اند , اشغالگر هستند , چه خود بدانند و چه خود ندانند . مسلما هیچ انسان آزاده اى حاضر نیست که خانه اش به اشغال دیگران در بیاید و خود و فرزندانش ضرب و شتم شوند و از خانه و کاشانه شان بیرون رانده شوند و سکوت کند . او از تمام راههاى ممکن سعى در رفع اشغال خانه خود دارد . اگر امکان داشت از راه هاى مسالمت آمیز و گفتگو , وگرنه راه نبرد با متجاوزان را برمى گزیند , حتى اگر کشته شود یا بکشد و طبیعى است به بهانه اینکه در میان اشغالگران زنان و بچه ها هستند , او از باز پس گیرى خانه خود باز نمى ماند . خامسا فلسطینیان تمام راهها را آزموده اند , پاى میز مذاکره نشسته اند و تحقیر شده اند , دل به سران دولتهاى اسلامى و عربى خوش کردند و ناخوش شده اند , به مجامع بین المللى متوسل شده اند و نصیبى نبرده اند . سعى کرده اند فریاد خود را با تظاهرات و سنگ و کلوخ به گوش جهانیان برسانند و اشغالگران را از سرزمین خود پس بزنند با گوش هاى سنگین جهانیان و گلوله هاى آتشین صهیونیست ها مواجه شده اند . عملیات استشهادى آخرین راه حل آنها براى رساندن فریاد خود به گوش جهانیان و مقابله به مثل کشتار روزافزون زنان و فرزندان خود و ایجاد محیط ناامن براى اشغالگران است . و این راهى است که نه تنها اسلام از باب » الضرورات تبیح المحظورات « جایز و مشروع مى داند , بلکه عقلاى جهان نیز آن را مشروع و روا مى دانند . البته چنانچه گذشت این عملیات نیز تا زمان ضرورت جایز است وگرنه در حالت طبیعى چنین اقداماتى جایز نیست . یعنى در هر مکان و هر زمانى نمى توان از عملیات این چنین و بمب گذارى استفاده نمود . بلکه عملیاتى که توام با خشونت است , فقط در محدوده خاص , ضرورت , معنا و مشروعیت پیدا مى کند و تجاوز از آن جایز نیست و اصولا در حالت طبیعى نمى توان از آن الگو گرفت . بنابراین اصل اسلامى » الضرورات تبیح المحظورات « ( قاعده ضرورت ) که عملیات استشهادى فلسطینیان مبتنى بر آن است , با اصل مارکسیستى » هدف وسیله را توجیه مى کند « تفاوت جوهرى دارد . اولا , در نظر مارکسیستها براى رسیدن به اهداف خود از هر راه ممکن و وسیله و ابزار ممکن و در دسترس مى توان استفاده کرد . اما در اسلام براى رسیدن به اهداف خود فقط از راههاى مشروع و معقول مى توان استفاده کرد و به هیچ وجه استفاده از راههاى نامشروع جایز نیست . تنها در حالت ضرورت که همان حالت ناگریزى و ناچارى و درماندگى است که هیچ گریزى از آن نیست , به حکم عقل و شرع دایره وسایل مشروع وسیع مى شوند . در حقیقت قانون ضرورت , قانونى عقلى است که در قوانین عرفى جهان امروز نیز به آن بها داده شده است . ثانیا , روشن است که محدوده قاعده ضرورت بسیار ضیق است , و فقط در محدوده زمان و مکان و موقعیتى است که هیچ راه حلى جزئ انتخاب وسیله ضرورى امکان نداشته باشد . ( الضرورات تتقدر بقدرها ) به خلاف اصل هدف وسیله را توجیه مى کند که در همه مکان ها و زمان ها و موقعیت ها مورد استفاده - و به بیان صحیح تر سؤ استفاده - قرار مى گیرد . د . در یک تحلیل واقع‌بینانه و با درک شرایط تاریخى و وضعیت کنونى فلسطینیان ، مى‌توان گفت ملّتى که سرزمین آبا و اجدادى‌اش به وسیله بیگانگان غصب و از کلیه حقوق مادى و معنوى خویش محروم گردیده و نتیجه‌اى جز ضرر و عقب‌نشینى از راه‌هاى طى شده ندیده‌اند ، نمى‌توانند نظاره‌گر نابودى تدریجى خویش و سرزمینشان باشند . در چنین شرایطى که رژیم صهیونیستى زبانى به جز خشونت و زور نمى‌فهمد و با تمامى قوا و به پشتیبانى دولت‌هاى استکبارى و با استفاده از سکوت و بى‌تفاوتى مجامع بین‌المللى ، به نسل‌کشى ملت فلسطین پرداخته است ، راهى جز دفاع و مقابله به مثل باقى نمانده است . از نظر دینى ، اکثریت قریب به اتفاق بزرگان اهل سنت و مراجع شیعه ، بر مشروع بودن عملیات استشهادى فلسطینیان صحه مى‌گذارند . مفتى مصر ، « قرضاوى » به عنوان یک عالم متفکر اهل سنت ، علامه فضل‌اللَّه به عنوان مرجع تقلید شیعه و حتى مراجع شیعى ایرانى ، چون حضرت آیت‌اللَّه فاضل لنکرانى و . . . عملیات و حرکت استشهادى را در شرایط کنونى فلسطینیان ، تأیید مى‌کنند . 3 به علاوه از نظر تاریخى چنین حرکتى ، اختصاص به ملّت مظلوم فلسطین ندارد بلکه در همه انقلاب‌هاى بزرگ دنیا و در مواردى که خاک یک سرزمین به اشغال در مى‌آید و . . . چنین اقداماتى دیده شده و از جایگاه بالایى برخوردار است . به عنوان نمونه موقعى که آلمان‌ها ، خاک فرانسه را اشغال کردند ، چنین اقداماتى در عملیات‌هاى پارتیزانى در فرانسه ، صورت مى‌گرفت . وقتى یک نفر براى آزادى سرزمین خود ، جانش را فدا مى‌کند ، نه تنها ضد ارزش نیست بلکه ارزشمند و ستودنى است . 4 در برخى جوامع اسلامى در قرن 18 - که بخش‌هایى از هندوستان امروزى محسوب مى‌شوند براى بیرون راندن استعمارگران اروپایى ، به عملیات‌هاى انتحارى متوسل مى‌شدند . « کامیکازه » - که در فرهنگ سیاسى دنیا در زمینه عملیات‌هاى انتحارى شهرت یافته است نام یک خلبان ژاپنى بود که در خلال جنگ جهانى دوم ، هواپیماى نظامى خود را به قلب ناوهاى نظامى آمریکا کوبید . این اقدام از آن به بعد ، به یک استراتژى مهم ژاپنى‌ها علیه آمریکا تبدیل شد و امروزه نیز ، کامیکازه براى ژاپنى‌ها مورد تقدیر و تحسین است . 5 حضرت امام‌رحمه الله در تقدیر و تأیید عملیات استشهادى شهید حسین فهمیده ، از او به عنوان « رهبر » نام برد . به هر حال اگر این حرکات از زاویه دینى و انقلابى و نیز شرایط کنونى نگریسته نشود ، طبیعى است که نمى‌توان در داورى منصف و جامع عمل کرد 6 . [ از سوى دیگر مجموعه عملیات‌هاى استشهادى فلسطینیان ، آثار و نتایج بسیار مطلوبى در برداشته و به اسرائیل و تمامى پشتیبانان آن فهمانده است که ملّت فلسطین ، زنده و بیدار است و هرگز تسلیم نابودى و نقشه‌هاى شوم آنان نمى‌شود ] و همچنین باعث شده تا مهم‌ترین مسئله اسرائیل ( تأمین امنیت ) را - که براى آن هزینه‌هاى بسیار زیادى متحمل شده‌اند با چالش‌هاى جدّى مواجه کند و خواب راحت را از دیدگان آنان برباید . در اسلام هدف از جنگ دفاعى ، رفع حمله ، سرکوب پیمان شکنان و تجاوزگران بیگانه ، بیرون راندن آنان از سرزمین‌هاى اشغالى ، آزادسازى آن مناطق ، دفاع از جان و مال مسلمانان و عقیده و مرام اسلامى است . انجام دادن این نوع جهاد - که در زمره واجبات عینى است بر تمامى مسلمانان ، اعم از زن و مرد ، در کلیه قرون و اعصار و مادام‌العمر لازم‌الاجرا است . 7 آیات متعددى از قرآن کریم مسلمانان را به جهاد دفاعى ترغیب مى‌کند : « وَ قاتِلُوا فِى سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ » 8 « و در راه خدا جهاد کنید با کسانى که با شما مى‌جنگند » و « اُقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ . . . » 9 « هر جا مشرکان را یافتید بکشید و از شهر و دیارشان برانید ، چنان که آنان شما را از وطن آواره کردند » . از دیدگاه حقوق بین‌الملل نیز ، طبق ماده 51 منشور ، حق دفاع براى ملت مظلوم فلسطین وجود دارد و این حق طبیعى براى آنان به رسمیت شناخته شده است . آنان مى‌توانند براى جلوگیرى از تجاوز و یا گسترش آن ، اقدامات لازم را انجام داده و همه گونه آمادگى دفاعى و رزمى را براى خود فراهم آورند و عملاً براى سرکوب خصم از آن استفاده کنند . 10 اولین شرط دفاع مشروع از دیدگاه حقوق بین‌الملل ، مقابله با تجاوز مسلحانه است که بر اساس تعریف مجمع عمومى ملل متحد از تجاوز ، دولت اسرائیل متجاوز محسوب مى‌شود . بر اساس ماده اول قطعنامه ، تجاوز عبارت است از : « کاربردنیروى مسلح به وسیله یک دولت ، علیه حاکمیت ، تمامیت ارضى و یا استقلال سیاسى دولتى دیگر یا کاربرد نیروى مسلح در راه‌هایى مغایر منشور ملل متحد » 11 . مسلماً دولت نامشروع و غاصب اسرائیل مصداق واقعى متجاوز است و حق دفاع و مقابله به مثل براى فلسطینیان ، کاملاً مشروع است . البته چه بسا رژیم صهیونیستى‌نیز از این مواد قانونى سوء استفاده نموده ، مبارزان فلسطینى را به عنوان تروریسم معرفى کند ! اما آنچه مهم است ، آشنایى افکار عمومى با مبانى اسلامى و اصول حقوق بشر است که با استناد به آن ، بتوان از مقاومت و مبارزه مشروع فلسطینیان دفاع کرد و نزد وجدان عمومى جهانیان ، احقاق حق فلسطینیان را به رسمیت شناساند . عملیات استشهادى ، جوانه‌هاى امید به پیروزى را در قلب ملّت مظلوم فلسطین ، رویانیده و انتفاضه مردمى فلسطین را به حرکتى زنده ، پویا و پرتوان ، تبدیل کرده است . در هر صورت عملیات استشهادى ملّت فلسطین در شرایط کنونى ، از مصادیق جهاد دفاعى است که از نظر اسلام و حکم عقل و حقوق بین‌الملل ، امرى کاملاً مشروع است . ( 1 ) ( الحدائق الناظره , الشیخ یوسف بحرانى ج : 15 ص : 423 و معجم الفاظ الفقه الجعفرى , الدکتور احمد فتح الله ص : 263 و معجم لغه الفقهائ محد قلعجى ص : 283 و المعجم القانونى , حارث سلیمان الفاروقى ص : 473 ) ( 2 ) ( مئه قاعده فقهیه , سید حسن مصطفوى ص : 153 ) ( 3 ) . ک : فصلنامه حضور ، ویژه فلسطین ، بهار 1381 ، ش 40 ، صص 24 - . 31 ( 4 ) همان . ( 5 ) ناصرپور ، حسن ، عملیات استشهادى در فلسطین ، ص . 70 ( 6 ) همان . ( 7 ) محمدرضا ضیائى بیگدلى ، اسلام و حقوق بین‌الملل ، تهران ، ص . 128 ( 8 ) بقره ( 2 ) ، آیه . 190 ( 9 ) همان ، آیه . 191 ( 10 ) اسلام و حقوق بین‌الملل عمومى ، دفتر همکارى حوزه و دانشگاه ، ص . 26 ( 11 ) به نقل از : نشریه « مرکز مطالعات عالى بین‌الملل » اسفند 1365 ، مقاله « مفهوم تجاوز در حقوق بین‌الملل » . .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه