چرا در مطالب آيات قرآن کریم نظم و ترتيب مشاهده نمي شود؟ به عنوان مثال، درباره ی انفاق يا زنان و... در سوره هاي مختلف بحث شده است، در صورتي که مي شد هر موضوعي را در سوره يا قسمت هايي از يک سوره آورد و موضوع را تمام کرد تا با اين نظم، بر زيبايي قرآن کریم افزوده شود و کاربران هم دچار سردرگمي نمي شدند! هم چنين در مطالب آيات قرآن کریم موارد مشابه و تکراري زياد ديده مي شود؟ به عنوان مثال، داستان حضرت موسي ـ عليه السلام ـ که به سمت آتش مي رود، حداقل سه بار به صورت مستقيم در سوره هاي مختلف آمده است در صورتی که این تکرار، از زيبايي قرآن کریم مي کاهد.؟

مقدمه: همان طوري که کلّ قرآن کريم، معجزه علمي خداوند و رسول اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ است، نوع چينش قرآن کريم، نيز معجزه است. در حقيقت از جمله لايه ها و شاخه هاي اين معجزه علمي، «معجزه تنوّع علمي» است که يکي از لايه هاي معجزه قرآن کريم به حساب مي آيد. متن: براي روشن شدن مطلب، بيان چند نکته لازم و ضروري است: نکته اوّل: قرآن کريم تنها کتاب آسماني است که جوابگويي تمام نيازهاي مادّي و معنوي تمام انسان هاي جهان است. اين کتاب داراي ويژگي هاي خاصّ خود است. اگر معجزه علمي است، به طور همه جانبه معجزه است. همان طوري که در عرصه ی محتوا و معارف، اخبار غيبي و فصاحت و بلاغت، معجزه است، در عرصه ی نوع چينش و به دنبال آن در عرصه ی تنوّع علمي نيز، معجزه است. «تنوع علمي»، در حدّ بسيار بالا، يکي از ويژگي هاي قرآن کريم است و از جمله لايه هاي معجزه علمي به حساب مي آيد. اين يک مسأله منطقي و بين المللي است که با دقت در آن مي توان به ژرفاي آن پي برد. با چند مثال مي توان به اهميت اين بحث اهتمام ورزيد. به عنوان نمونه اگر يک قصر بسيار مجلل داراي يک در و راه باريک باشد، بهتر است يا داراي چندين در و راه گوناگون تا بتوان از هر سمت وارد کارخ شد؟! طبيعي است قصري که داراي راه هاي متنوّع است بهتر از قصري است که داراي تک راهه و کوره راه مي باشد. حال اگر کسي در مسير راه هاي متنوع قصر راه را گم کند و يا نابينا است و زمين مي خورد، چه کسي مقصّر است؟ سازنده قصر يا نابينا و گم شده در راه؟ مثال ديگر اين که: اگر در يک کلان شهر، فقط در يک حاشيه شهر فضاي سبز احداث شود بهتر است يا فضاي سبز به صورت منطقي و مهندسي با تنوع زيبا در تمام شهر پخش شود و هر منطقه از شهر از فضاي سبز و پارک مناسب برخوردار باشد.؟ اگر تمام پزشکان بخواهند در يک شهري جداگانه و دور از دسترس مردم مطب بزنند، بهتر است يا در تمام سطح شهر داراي مطب باشند.؟ شهري که از تنوع جغرافيايي و جمعيتي برخوردار است بهتر است يا شهري که از تنوع جغرافيايي و جمعيتي برخوردار نيست.؟ شهري که ترکيب جمعيتي آن از فقيه، فيلسوف، عارف، پزشک، حقوق دان، معلّم، دانشجو، دانش آموز، اديب، هنرمند، خلبان، نظامي، راننده، کارگر، آشپز، مرد و زن، نونهال، نوجوان، جوان، ميان سال، کهنسال و غيره تشکيل مي شود، بهتر است يا تمام کودکان در يک شهر زندگي کنند، تمام نوجوانان در شهر ديگر زندگي کنند، تمام دانشجويان در شهر جداگانه، تمام زنان در يک شهر، تمام مردان در يک شهر و تمام پيران در يک شهر...؟! به صورت طبيعي شهري که ترکيب جمعيتي آن متنوع است بسيار نيکو است. قرآن کريم داراي شهرهاي متنوع و مطالب متنوع مي باشد. هم چون قصري است که داراي راه هاي متنوع مي باشد و هم چون کلان شهري است که فضاي سبز آن، براي تمام عرصه هاي شهر، به صورت منطقي، مهندسي تقسيم شده است... . نکته دوم آن که: در کنار تنوع علمي، هر يک از نکات قرآني، هر چند با هم در ارتباط باشند، ولي با توجه به فضا و اسباب نزول و فضاي بحث، هر يک از بار معنايي خاصي برخوردار هستند. چون صدر و ذيل و سياق آيه و يا مطلب مورد نظر در خود آيه و يا مطلب مورد نظر تأثير گذار مي باشند. چون قرآن کريم به مدت 23 سال در فضا و اسباب نزول خاصي نازل شده است و اين گونه، گونه ها بحث را متفاوت مي کند. استاد جوادي آملي تحت عنوان اعجاز در هماهنگي آيات مي فرمايد: اين کتاب طي سال هاي متمادي نازل شده است، در مکان هاي مختلف و در زمان هاي گوناگون و در حالت هاي متفاوت، گاهي در حال سختي و صعوبت و گاهي در حال سهولت و آساني، گاهي در جنگ و گاهي در صلح، گاه در فقر و فلاکت و گاه در پيروزي و جمع غنايم جنگي، گاهي در سفر بوده و گاهي در حضر، گاهي در مکه و گاهي در مدينه، زماني در برخورد با دشمنان و زماني در رابطه با دوستان. کتابي که در اين شرايط گوناگون، آن هم طيّ بيست و چند سال نازل شود و به همان نحو چينش شود و هيچ اختلافي در ان نباشد، به طور قطع معجزه است. آيات قرآن کريم، مربوط به يکديگر و مکمّل يکديگرند و با مراجعه به آيات گوناگون قرآن کريم در موضوعي خاص، مي توان فهم و برداشت جامع از آن به دست آورد، «ان الکتاب يصدق بعضه بعضا». نکته سوم: توقيفي بودن ترتيب آيات در سوره ها: در مورد نظم و ترتيب آيات در سوره هاي قرآن کريم، بحث هاي زيادي قابل طرح است، از جمله اين که ترتيب و نظم آيات با چه زمينه و کيفيتي فراهم آمده است، آيا ذوق و سليقه و رأي و نظر اشخاص همانند صحابه در به وجود آمدن ترتيب فعلي آن مؤثر بوده است يا آن که ترتيب موجود مانند شناخت آيات توقيفي بوده است و طبق دستور پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ صورت گرفته است.؟ از مجموع اسناد و مدارک و روايات، چنين استفاده مي شود که ترتيب در سوره هاي قرآن با ارشاد و راهنمايي هاي پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ صورت گرفت و رأي و سليقه صحابه در به وجود آمدن ترتيب ايات دخالت نداشت به عبارت ديگر: ترتيب آيات همانند معرفت آن «توقيفي» است و توقيفي بودن ترتيب آيات، علاوه بر آن که اجماعي است، نصوص و روايات زيادي نيز آن را تأييد مي کند. ترتيب موجود آيات و سوره ی قرآن کریم بر حسب ترتيب زمان نزول آن ها نيست، ولي ترتيب آيات بايد در تمام سوره ها رعايت شود، به همين جهت است که ما سوره هاي فراواني در قرآن کريم مي بينيم که احيانا آغاز اين سوره ها مدني و سپس آيات مکي، و بخش اواخر آن سوره ها مدني است يا اين که بخشي از آغاز سوره مدني و بخش ديگر ازآن مکي است، و چنين ترتيبي طبق دستور پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ انجام گرفت، و اين گونه چينش و هم چنين هماهنگي بين آيات از جمله گونه هاي اعجاز قرآن کريم مي باشد. نکته چهارم اين که: هيچ يک از آيات و مطالب قرآني، تکراري نيستند و پيش اهل فن و کارشناس قرآني، بار معنايي تمام نکات قرآني هر چند به ظاهر شبيه هم باشند، با هم فرق مي کنند، از نظر مفسرين شيعه بار معنايي، «بسم الله الرحمان الرحيم» در هر سوره با هم فرق مي کنند؛ از اين روي فقيه مي گويد: هنگام قرائت سوره در نماز، بايد «بسم الله الرحمان الرحيم» آن را به قصد همان سوره اي بگويي که مي خواهي آن را قرائت کني. بدان که اهل معرفت، بسم الله هر سوره را متعلق به خود آن سوره دانند. و از اين جهت در نظري بسم الله هر سوره را معنايي غير از سوره ديگر است؛ بلکه بسم الله هر قائلي در هر قول و فعلي با بسم الله ديگرش فرق دارد... و فقها گفته اند بسم الله براي هر سوره تعيين بايد شود و اگر براي يک سوره بسم الله گفته شد، سوره ديگر را با آن نتوان ابتدا کرد». نکته پنجم اين که: قرآن کریم، کتاب هدايت است و براي سوق دادن بشر به سوي سلامت و سعادت دنيا و آخرت نازل گرديده، يک کتاب فقهي، تاريخي و اخلاقي، فلسفي، عرفاني، فرهنگي، سياسي، داستاني و مانند آن نيست تا براي هر موضوعي باب مستقلي ترتيب بدهد و مطالب را دسته بندي و يک کاسه نمايد. جاي ترديد نيست که اسلوب موجود قرآن کریم، بهتر مي تواند مقصود و هدف هدايتي و اثرگذاري آن را تأمين نمايد و نتيجه بخش گردد. زيرا اگر کسي تنها بعضي از سوره هاي قرآن کریم را بخواند، مي تواند در مدت کم و بدون زحمت و مشقت به مقاصد زياد قرآن کریم پي ببرد و با اهداف و مفاهيم آن آشنا شود و در ضمن يک سوره مي تواند، به مبدأ و معاد متوجه شود و از تاريخ گذشتگان اطلاع حاصل نمايد و از سرنوشت آن ها عبرت بگيرد و از اخلاق نيکو و تعاليم برنامه هاي عالي بهره مند شود و باز در ضمن همان يک سوره مي تواند، قسمتي از احکام و دستورات قرآن را درباره عبادات و معاملات فرا گيرد. آري، همه اين مطالب مختلف را مي توان از يک سوره به دست آورد بدون اين که لطمه اي بر نظم کلام وارد آيد و در تمام مراحل، تناسب در گفتار و اقتضاي حال رعايت شده و حق بيان ادا شده است. اگر قرآن کریم به صورت ابواب منظم بود اين همه فوائد به دست نمي آمد و اين چنين نتيجه بخش نمي گرديد و خواننده قرآن کریم در صورتي مي توانست با اهداف و مقاصد عاليه ی آن آشنا گردد که تمام قرآن کریم را بخواند و ممکن بود که در اين بين، مانعي پيش آيد و به خواندن تمام قرآن کریم موفق نگردد و به نتيجه کمتري دست يابد. به راستي اين روش يکي از مزايا و محسنات اسلوب قرآن کریم است که به قرآن کریم، زيبايي و طراوت خاصّي بخشيده است. زيرا قرآن کریم در عين پراکنده گويي و بيان مطالب مختلف، باز از کمال ارتباط و انسجام برخوردار است و از جملات آن مانند درّ گرانبهايي که با تناسب خاصّي به رشته درآمده باشد، در کنار هم چيده شده و با نظم اعجاب انگيزي به هم متصل و مرتبط است. علاوه بر همه اين ها، اگر قرآن کریم تبويب و فصل بندي مي شد، يک اشکال ديگر نيز به وجود مي آمد و آن اين که: بعضي از داستان هاي قرآن کریم «روي علل و تناسب خاصّي تکرار شده و در موارد متعددي از قرآن کریم نقل گرديده است، اگر همه آن مکررات گر چه با عبارت هاي مختلف در يک فصل جمع آوري مي شد، هدف، مزايا و تناسبات خاصّي که در تکرار اين داستان ها بود، منتفي مي شد و تکرار آن بي فايده بود». خلاصه و نتيجه گيري آن چه به عنوان خلاصه و نتيجه گيري بحث قابل بيان است، اين است که: قرآن کريم، تنها معجزه ی علمي الهي است که در درون خود، ريز معجزه هاي زيادي را دارا مي باشد. معجزه در عرصه ی تحدّي، معجزه در عرصه ی قانون گذاري، معجزه در عرصه ی تربيتي و معارف، معجزه در عرصه ی سلامت و سعادت، معجزه در عرصه ی فصاحت و بلاغت،معجزه در نوع چينش، معجزه در عرصه ی تنوّع علمي، معجزه در عرصه ی اخبار غيبي و معجزه در عرصه ی هنري و غيره. در حقيقت اين معجزه علمي داراي لايه هاي گوناگون مي باشد که يکي از لايه هاي آن، تنوّع علمي مي باشد که در راستاي اين سؤال بسيار گويا است. اين نکته زيبا را مي توان در قالب مثال بيان کرد که گونه هايي از اين مثال در متن بيان شد که از جمله مثال هاي آن مثال قصر با راه هاي متنوع و کلان شهر با فضاي سبز متنوع بود. به اضافه آن که نوع چينش آيات و سوره هاي قرآن کريم، توقيفي است و اين خود از جمله معجزه هاي قرآن کريم مي باشد که بيست و سه سال نزول تدريجي را به همان صورت چينش کرده و هيچ گونه ناهماهنگي هم در آن به وجود نيامده است. لطايف زيادي در اين گونه چينش نهفته است که با گذشت زمان شکوفا خواهد شد. .

مرجع:

ایجاد شده در 1400/10/19

لینک کوتاه