پرسشگر گرامی امیدواریم به حقیقت هر روز نزدیکتر بشوید و به رشد و شکوفای روح الهی که در شما قرار دارد نزدیک شوید.

پرسشگر گرامی امیدواریم به حقیقت هر روز نزدیکتر بشوید و به رشد و شکوفای روح الهی که در شما قرار دارد نزدیک شوید. اگر درک مطلب پاسخ مقداری مشکل به نظر می رسد به خاطر ریشه ی بودن سوال شما و هم چنین داخل شدن در مباحث فلسفه ی اخلاق می باشد که از این بابت از شما عذر خواه هستیم. 1. شهید مطهری می فرماید: اگر چیزی به هر نوعی مفید باشد و منظوری را تأمین بکند و کمالی برای یک درجه از درجات وجود انسان و یک قوه از قوه های انسان باشد و از طرف دیگر رایگان نباشد یعنی به سادگی در دسترس نباشد و قابل انحصار هم باشد، این جا ارزش پیدا می شود. هوا ارزش ندارد. چرا؟ زیرا اولاً رایگان است. یعنی به اندازه ای که همه از آن استفاده کنند وجود دارد و ثانیاً قابل مالکیت و انحصار نیست. ولی در مورد زمین[چنین نیست]عده ای زمینها را به خود اختصاص می دهند و دیگران را محروم می کنند و از این جا ارزش به وجود می آید.[1]در این مثال ارزش هوا از جهت وابستگی حیات ما به آن مورد بررسی قرار نگرفته است. ارزش و منفعت هر دو از یک مقوله اند، یعنی از یک جهت یک جور هستند، هر دو با «واقعیت انسان» ارتباط دارند؛ منتهی انسان تنها این بنیه ی مادی نیست، خیر مادی برای او نوعی ارزش دارد، خیر معنوی نوعی دیگر.[2] در این جا است که بحث از ارزش مادی و معنوی به میان می آید. آن چه به عنوان ارزش و ارزش گذاری مطرح می شود، حامل بار مفهومی خاصی از خواست و مطلوبیت است. ارزش گذاری در اخلاق، تعلیم و تربیت و زمینه های نظیر آن از امور مطلوبی نشأت می گیرد که برای آن ها از منظر اخلاقی، حقوقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و یا هر منظر دیگری قائل می باشیم. بر این اساس مطلوبیت از مهمترین عناصری است که می تواند معیار باز شناسی ارزش ها در هر قلمرو و زمینه ای به حساب آید. البته میزان و نوع مطلوبیت در هر زمینه ای متناسب با ویژگی ها و اوضاع و شرایط جاری در آن زمینه تعین می یابد.[3] ارزش و ارزش گذاری از نقطه نظر اخلاقی بر اساس خوب یا بد، پسند یا ناپسند، معروف یا منکر بودن اعمال و رفتار انسانی قابل درک و شناسایی است.[4] 2. مفاهیم ارزشی هر کجا که به کار روند حکایت از رابطه ی ضروری و رابطه ی علیتی دارند که ما بین اعمال اختیاری انسان و نتایج و اهداف مترتب بر آن اعمال حاکم می باشد. ذهن انسان از کشف چنین رابطه ی ضروری که به نوعی اعمال اختیاری را علت وصول به نتایج و اهداف مترتب بر آن می شناسد، به خوب یا بد بودن، حق یا نا حق بودن، شایسته یا ناشایسته بودن، پسندیده یا ناپسند بودن، زشت و زیبا بودن یک عمل حکم می کند. بنابراین مفاهیم ارزشی و یا ضد ارزشی بیانگر رابطه ی واقعی و ضروری می باشند که ما بین فعل اختیاری انسان از یک طرف و نتیجه ی مطلوب یا نامطلوب آن از سوی دیگر به صورت واقعی و حقیقی بر قرار گردیده است.[5] انسان به پشتوانه ی نیروی خدادای عقلانی و ارادی خود، به تدبیر و سیاست امور حیاتی و کمالی خویش می پردازد. اندیشه ی عقلانی و فطری انسان وی را به جانب خیر و کمال جاودانه و کمال آفرین فرا می خواند. اراده ی انسان نیز به عنوان نیروی وابسته به عقل انسان او را در اجرای مصوبات عقل و خردش یاری می رساند«و احیاناً بر خلاف همه ی میل ها و همه ی جاذبه ها و کشش های طبیعی مصوبات عقلانی و طرح های فکری را به مرحله ی عمل در می آورد».[6] یک فیلسوف معروف آلمانی به نام کانت، که شخصیت برجسته‌ای در فلسفه غرب است، در باب اخلاق به این مسأله قائل است ‌که عقل عملی می‌تواند خوب و بد کارها و صفات را درک و بر آنها استدلال کند. به هر صورت، کار آیی عقل محدود است و برای رساندن انسان به نقطه ی اوج کمال، کافی به نظر نمی رسد. این جا است که نیاز شدید بشریت به نبوت و دین الهی که به نوعی جهت بخش حرکت عقل و خرد انسانی است و خطوط اصلی و محتوای ناب کمال انسانی را فراهم می آورد محرز می گردد. به بیان دیگر وحی خطوط اصلی حرکت در بزرگ راه کمال و سعادت جاویدان را ترسیم می کند. عقل نیز به نوبه ی خود به حرکت در درون این خطوط فرمان می دهد. از این رو، ارزش های بر گرفته از وحی الهی کاملاً مورد پذیرش عقل و فطرت ناب انسانی قرار می گیرد و بر اثر این وفاق و سازگاری است که گرایش به ارزش های ناب الهی در میان مردم و جوامع بشری روز به روز از هر جهت افزون تر می باشد. در قلمرو ارزش ها، مهمترین بخش به ارزش های اخلاقی اختصاص دارد. عقل و وحی به عنوان منشأ ارزش گذاری نقش خود را در تبین و تشریح ارزش های اخلاقی بر دو محور«مطلوبیت عمل» و «مطلوبیت انگیزه» ایفا می کنند. «مطلوبیت عمل» بر این مطلب تأکید می ورزد که عمل اخلاقی به طور ذاتی مطلوب و پسندیده می باشد. این مطلوبیت ذاتی از عقل و وحی بدست می آید. «مطلوبیت انگیزه» بر این نکته تأکید دارد که فعل اخلاقی لازم است به نیت و انگیزه ی شایسته ای انجام پذیرد. بدین ترتیب، خوب بودن یک فعل و کار و هم چنین نیت انجام دهنده ی آن هر دو از دیدگاه فلسفه ی اخلاق در اسلام، محور ارزش گذاری قرار می گیرند و ارزش ها بر اساس این دو محور، تبین و تعیین می گردند.[7] 3. مفاهیم باید و نباید در هنگامی که به معنای دستور و فرمان مورد استفاده قرار می گیرند، گرچه ممکن است صرفاً بر اساس امیال و احساسات درونی گوینده ابراز شوند، اما تنها در صورتی موجه و معقولند که بر مبنای رابطه ای ضروری و واقعی میان فعل و کار مورد نظر و نتیجه ی حاصل از آن، اعتبار شده باشند.[8] ما می توانیم برای اخلاق هدفی در نظر بگیریم و افعال و کارهای اختیاری آدمی را با آن هدف بسنجیم اگر در این سنجش، فعل و صفت یاد شده موفق و سربلند بیرون آید، وصف«خوبی» اخلاقی را بر آن به کار می بریم و اگر در تأمین هدف اخلاقی نقشی ناروا ایفا کرد، وصف «بدی» را بر آن حمل می نماییم و اگر نسبت به هدف اخلاق بی تفاوت بود، یعنی، نه در تحصیل آن هدف به کار آمد و نه در جهت عکس آن موثر افتاد، حکم به خنثی بودن آن می شود.[9] خوب و بد بودن دارای واقعیت هستند، همانند واقعیت داشتن مفهومی مانند مفهوم علیت. باید بین دو چیز رابطه ی واقعی باشد که ما یکی را علت دیگری بدانیم. خوبی نیز به واسطه ی چیزی که از آن گرفته شده است، در عالم محقق می شود و واقع گرایی در عرصه مفاهیم اخلاقی به چیزی بیش از این نیاز ندارد. خوبی و بدی در خارج به صورت مستقل موجود نیستند؛ به عبارتی مانند رنگ جسم یا شکل آن در خارج وجود ندارند و این انتظار را داشتن نیز نابجا است؛ هم چنان که اگر آتش علت ایجاد حرارت است، تصور این که در کنار و بر روی آتش، افزون بر اموری مثل رنگ، نور و...چیزی به نام علت بودن هم قرار گرفته باشد، فرض و تصوری نابجا است؛ بلکه، این علت بودن، در واقع از رابطه ی میان آتش و حرارت فهمیده می شود و بدون فعالیت ذهنی، دستیابی به این مفهوم امکان پذیر نیست.[10] معرفی کتاب جهت مطالعه ی بیشتر؛ 1. در آمدی بر مبانی ارزش ها، سید احمد رهنمایی، موسسه ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) 2.فلسفه اخلاق، نشر معارف. [1] . تعلیم و تربیت در اسلام، ص233-234. [2] . همان،ص236. [3] . در آمدی بر مبانی ارزش ها، سید احمد رهنمایی،ص27. [4] .همان. [5] . همان،ص71. [6] . وحی و نبوت، شهید مطهری، ص 9. [7] . در آمدی بر مبانی ارزش ها، ص75. [8] . فلسفه ی اخلاق، استاد مصباح یزدی، ص58. [9] .فلسفه اخلاق، نشر معارف، ص32. [10] همان،ص44. .

پرسمان دانشگاهیان

مرجع:

ایجاد شده در 1401/03/25

لینک کوتاه