اولآ هر چند شدت و ضعف غرایز در بر انگیختن انجام برخی افعال و ترک برخی دیگر دخیل اند و بعضآ کاری هم به دنبال آن صورت می یابد اما این مطلب بدین معنی نیست که آدمی مسلوب الاختیار باشد . آیا ادمی نمی تواند یک غریزه طبیعی انگیخته را مهار کند؟ آیا تجربه می گوید هر شخصی که غرایزش به دلیل عوامل طبیعی شدیدتر بود همواره و صددرصد و بدون استثناء به سمت گمراهی خواهد رفت؟ بطوری که جای انتخابی برای او باقی نمی ماند؟ قطعا تجربه چنین نمی گوید.
اولآ هر چند شدت و ضعف غرایز در بر انگیختن انجام برخی افعال و ترک برخی دیگر دخیل اند و بعضآ کاری هم به دنبال آن صورت می یابد اما این مطلب بدین معنی نیست که آدمی مسلوب الاختیار باشد . آیا ادمی نمی تواند یک غریزه طبیعی انگیخته را مهار کند؟ آیا تجربه می گوید هر شخصی که غرایزش به دلیل عوامل طبیعی شدیدتر بود همواره و صددرصد و بدون استثناء به سمت گمراهی خواهد رفت؟ بطوری که جای انتخابی برای او باقی نمی ماند؟ قطعا تجربه چنین نمی گوید. همه این عوامل به فرض قطعیت در تأثیر، به عنوان «جزء العله» پذیرفتنی است اما در نهایت انسان نیز می تواند اعمال اختیار کند و بر خلاف اقتضای همه ی این عوامل، رفتار دیگری در پیش گیرد. در مورد رفتار انسان نمی توان بر اساس غرایز پیش بینی قطعی کرد، تنها می توان آمار گرفت که مثلا اکثر انسان ها در برابر فلان غریزه چه واکنشی دارند. اما آیا اگر انسانی تربیت دینی یافت یا اراده ی مسلط بر نفس یافت در دائره این تجربه مورد محاسبه واقع می گردد؟ ما خود می توانیم تجربه کنیم که گاه به رغم خواستن بسیار، از انجام کاری، خویشتن دارای نماییم. در مورد حضرت یوسف(ع) تمام اسباب طبیعی و حتی فیزیکی و محیط و سن، مقتضی انجام خواسته گناه آلود زلیخا بود ولی حضرت یوسف در مقابل آن ایستادگی کرد. پس نمی توان به حکم غرایز شدید جبر طبیعی قائل شد و انسان را در برابر افعال خویش مجبور دانست نه مختار. (نگا: معارف قرآن، استاد مصباح یزدی، ج 1_ 3، ص 389_391) ثانیا، عدالت خداوند به معنای یکسان برخورد کردن نمی باشد بلکه عدالت آن است که حق هر کسی را به اندازه قابلیت وی به او دادن (عدل الهی، مرتضی مطهری، ص 63) بدون شک کسی که غرایز و کششهای طبیعی او به انجام اعمال خلاف بیش تر بوده و در عین حال با اراده ای قوی به آنها پشت پا زده است قرب و منزلت بیشتری دارد تا فردی که در این امر ضعیف تر بوده است. گاهی اوقات خداوند متعال در برابر ایستادگی در مقابل گناه فراهم آمده و مقتضیات موجوده پاداشی به انسان می دهد که کمتر کسی از آن بهره مند است. داستان رجبعلی خیاط یکی از زاهدان برجسته دوران معاصر را حتما شنیده اید، این فرد در عنفوان جوانی و در عین فراهم بودن انجام گناه بزرگ با اراده خویش از آن چشم پوشید و خداوند چشم برزخی و باطن بین به او عطا نمود. در طول تاریخ بشری از این گونه افراد بسیار بوده اند. بنابراین خداوند با قابلیت ها و زمینه های پاداش و کیفر می دهد و این به معنای یکسان برخورد کردن نمی باشد.